تحلیل ابعاد تاب‌آوری جوامع محلی در برابر مخاطره سیلاب (مطالعه موردی: حوزه آبخیز گرگان رود-استان گلستان)

 مقدمه  طی سالیان اخیر وقوع مخاطرات محیطی و بروز خسارات زیان‌بار و تلفات قابل ملاحظه ناشی از آن، در اکثر نقاط جهان به یک چالش اساسی تبدیل شده است. در راستای کاهش اثرات مخاطرات محیطی، توجه به ر‌ویکرد تاب‌آوری مطرح شده است. تاب‌آوری به منزله یکی از سنجه‌های موثر در فرایند مدیریت مخاطرات محسوب می‌شود. همچنین رویکردی اجتماع محور است که آمادگی جوامع محلی را در برابر ناپایداری‌های ناشی از مخاطرات ارتقا می‌دهد. با آگاهی و شناخت از میزان تاب‌آوری، می‌توان با برنامه‌ریزی مناسب به کاهش صدمه‌ها و آثار مخرب کمک نمود. بلایای طبیعی به سه شکل باعث کاهش تاب‌آوری می‌شوند؛ آسیب‌های فیزیکی، شامل آسیب‌های وارده به کاربری‌های مسکونی، تجاری، تجهیزات و تاسیسات. آسیب‌های اقتصادی، شامل از بین رفتن اشتغال، به تعلیق درآمدن تجارت، هزینه‌های تعمیر و بازسازی. آسیب‌های اجتماعی، شامل تاثیر بر افرادی که به کمک‌های دارویی و سرپناه نیاز دارند. از جمله این مخاطرات طبیعی در استان گلستان نیز می‌توان به مواجهه شدن با حوادث طبیعی از جمله سیل سال 1398، اشاره نمود. ازاین‌رو، تحقیق حاضر با هدف تعیین شاخص‌های موثر در سنجش میزان تاب‌آوری سکونت‌گاه‌های روستایی حوزه آبخیز گرگان‌رود و تعیین میزان و اهمیت تاب‌آوری اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی روستاهای مورد بررسی در برابر سیلاب سال  مذکور انجام شده است.مواد و روش‌ها   منطقه مورد مطالعه حوضه آبخیز گرگان‌رود، واقع در ارتفاعات جنگل گلستان است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است. برای جمع‌آوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی و با استفاده از ابزار پرسش‌نامه انجام شد. جامعه آماری تحقیق روستاهای آبخیز گرگان‌رود شامل ساکنان بومی روستاهای منطقه است که مشتمل بر 126 روستا و جمعیت کل 22942 خانوار بوده است. از بین پرجمعیت‌ترین روستاهای بخش بالادست، مرکزی و پایین دست حوضه‌آبخیز گرگان رود، برخی روستاها با روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای دو مرحله‌ای و بر اساس روش کوکران انتخاب شدند. در نهایت از بین روستاهای موجود  تعداد 10 روستای پرجمعیت و 200 سرپرست خانوار انتخاب شدند. پرﺳﺶﻧﺎﻣﻪﻫﺎی پژوﻫﺶ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ سه ﺑﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎعی-فرهنگی (19 مولفه)، اﻗﺘﺼﺎدی (5 مولفه) و محیط‌زیستی-مدیریتی (7 مولفه) اﺳﺖ. روایی محتوایی پرسش‌نامه نیز با نظرخواهی از اساتید مرتبط با موضوع تایید شد و سپس با استفاده از مصاحبه، مشاهده و تکمیل میدانی پرسش‌نامه‌ها به گردآوری داده‌ها اقدام شد. در یافته‌های توصیفی تنها خصوصیات فردی پاسخگویان بررسی شده است. در یافته‌های تحلیلی از آزمون تی‌تک نمونه‌ای استفاده شد. برای انجام استنباط‌های آماری میانگین تاب‌آوری مولفه‌ها با میانه مطلوب مورد مقایسه قرار گرفت. به منظور بررسی ارتباط درونی میان ابعاد کلان موثر تاب‌آوری سکونت‌گاه‌های روستایی در مواجهه با بحران از آزمون کروسکال والیس استفاده شد. در بخش آمار استنباطی برای بررسی نرمال بودن توزیع داده‌ها از آزمون کولموگروف اسمیرنوف، در رتبه‌بندی گویه‌های مربوط به هر شاخص از آزمون فریدمن و در تحلیل ضرایب همبستگی از آزمون اسپیرمن استفاده شد.نتایج و بحث نتایج حاصل از بررسی 21 مولفه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی نشان داد، در بین روستاهای مورد بررسی بعد اجتماعی با میانگین 89/2 بیشترین و بعد محیطزیستی با میانگین 30/2 کمترین تاثیر را در تاب‌آوری روستاها داشته است. همچنین بیشترین میانگین بعد اجتماعی (09/3) در روستای صادق‌آباد و کمترین میانگین (69/2) در روستای بهلکه شیخ موسی مشاهده شد. بیشترین میانگین بعد اقتصادی (36/3)  در روستای صحنه سفلی و کمترین میانگین (49/2) در روستای بهلکه‌شیخ‌موسی مشاهده شد. بیشترین میانگین بعد محیطزیستی (42/2) در روستای صادق‌آباد و کمترین میانگین (02/2) در روستای آق آباد مشاهده شد. در مجموع تاب‌آوری روستای صحنه سفلی از نظر شاخص‌های مورد بررسی بالاترین میزان (89/2) را داشته است. ﻧﺘﺎیﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺠﺰیﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ آزﻣﻮن تیﺗک ﻧﻤﻮﻧﻪای و کروسکال والیس روستاهای ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ بیانگر وﺟﻮد اﺧﺘﻼف ﻣﻌنی‌دار در ﺗﻤﺎمی اﺑﻌﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋی-فرهنگی، اﻗﺘﺼﺎدی، محیطزیستی -مدیریتی است (05/0(p<. همچنین یافته‌ها نشان داد که تاب‌آوری کل جامعه مورد مطالعه با مقدار 65/2 پایین‌‌تر از حد متوسط است و تفاوت معنی‌داری بین روستاها وجود دارد (05/0(p<. نتایج حاصل از اولویت‌بندی ابعاد تاب‌آوری با استفاده از آزمون فریدمن نیز نشان داد که عوامل اجتماعی-فرهنگی نسبت به سایر ابعاد از اولویت بالاتر و عوامل محیط زیستی-مدیریتی در اولویت آخر قرار دارد.نتیجه‌گیری با توجه به نتایج می‌توان پیشنهاد نمود یکی از ضروری‌ترین فعالیت‌ها برای برنامه‌ریزی وضع موجود، توجه به شاخص‌هایی است که منجر به افزایش سطح تاب‌آوری جامعه محلی آبخیزنشینان می‌شود. از این‌رو، با توجه به آنکه مقدار محاسبه شده عدد تاب‌آوری در ابعاد مختلف و مخصوصاً از بعد محیط زیستی-مدیریتی کمتر از حد مبنا (3) است، هرچه مدیران محلی عملکرد بهتری در زمینه افزایش تولید پوشش گیاهی در قالب عملیات اصلاحی-احیایی و جلوگیری از روند تغییر کاربری اراضی توسط دستگاه‌های اجرایی مربوطه داشته باشند، میزان تاب‌آوری کل ساکنان روستا افزایش خواهد یافت. لذا بهتر است با تکیه بر مدیریت بحران به سمت ایجاد جوامع تاب‌آور با ظرفیت سازگاری بالا حرکت نمود که این موضوع بدون شناخت و ریشه‌یابی ضعف‌های جامعه و ارتباط مداوم نهادها و سازمان‌های مسئول با جوامع محلی به‌وسیله تسهیل‌گران اجتماعی، میسر نخواهد بود. در عین حال، با توجه به آنکه تاب‌آوری جوامع محلی منطقه مورد مطالعه در برابر سیل فرآیندی زمان‌بر و تدریجی است؛ برقراری تعامل مستمر بین روستاهای با ضریب تاب‌آوری بالاتر و روستاهای با ضریب تاب‌آوری پایین به منظور بهره‌مندی از تجربیات یکدیگر، برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزش آمادگی مقابله با سیلاب احتمالی برای تشریح و عملیاتی کردن در روستاهای مورد مطالعه پیشنهاد می‌شود.   

analysis of resilience dimensions of local communities against flood risk (case study: gorgan river watershed, golestan province)

introduction during the recent years, the occurrence of environmental hazards and the occurrence of harmful damages and significant losses caused by it has become a major challenge in most parts of the world. in order to reduce the effects of environmental hazards, consideration has been given to the resilience approach. resilience is considered as one of the effective measures in the risk management process. it is also a community-oriented approach that improves the preparedness of local communities against instabilities caused by hazards. by knowing and understanding the level of resilience, it is possible to help reduce injuries and destructive effects with proper planning. natural disasters reduce resilience in three ways. physical damage; including damage to residential, commercial uses, equipment and facilities. economic damages; including loss of employment, business interruption, repair and reconstruction costs. social harms; including the impact on people who need medical assistance and shelter. among these natural hazards in golestan province, we can mention facing natural disasters such as the flood of 2018. therefore, the present research was carried out with the aim of determining the effective indicators in measuring the resilience of rural settlements in the gorgan-rud watershed and determining the extent and importance of the social, economic and ecological resilience of the surveyed villages against the floods of the mentioned year.materials and methods the studied area is gorganrood watershed, located in the heights of golestan forest.  the current research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of method. this research was done using two documentary and field methods using a questionnaire tool. the statistical population includes native residents, which consists of 126 villages and a total population of 22,942 households. among the most populated villages in the upstream, central and downstream parts of the region, some villages were selected by two-stage cluster random sampling method based on the cochran method. finally, 10 populated villages and 200 heads of households were selected. the research questionnaires include three social-cultural dimensions (19 components), economic (5 components) and environmental-management (7 components). the content validity of the questionnaire was also confirmed by asking the opinions of the professors related to the subject, and then data was collected by using interviews and questionnaires. in the descriptive findings, only the individual characteristics of the respondents have been investigated. in the analytical findings, a sample t-test was used. to make statistical inferences, the mean resilience of the components was compared with the optimal mean. kruskal-wallis test was used in order to investigate the internal relationship between the effective macro-dimensions of the resilience of rural settlements in the face of crisis. the kolmogorov smirnov test was used to check the normality of the data distribution, the friedman test was used to rank the items related to each index, and the spearman test was used to analyze the correlation coefficients.results and discussion the results of the examination of 21 components in three economic, social and environmental dimensions showed, the social index with an average of 2.89 impact and the environmental index with an average of 2.30 had respectively the highest and the lowest impact on the resilience of the villages. also, the highest mean of social index (3.09) was observed in sadegh abad village and the lowest mean (2.69) was observed in bahlke sheikh musa village. the highest average of the economic index (3.36) was observed in sahne sofli village and the lowest average (2.49) was observed in bahlke sheikh musa village. the highest average of the environmental index (2.42) was observed in sadeghabad village and the lowest average (2.02) was observed in aghabad village. totally, the resilience of sahne sefali village had the highest level (2.89) in terms of the investigated indicators. the results of t-test samples and kruskal wallis of the studied villages indicated the existence of significant differences in all social-cultural, economic and environmental-management indexes (p<0.05). also, the findings showed that the total resilience with a value of 2.65 was lower than the average and there was a significant difference between the villages (p<0.05). the results of prioritizing dimensions of resilience using friedman’s test also showed that socio-cultural factors had a higher priority than other indexes and environmental-management factors was in the last priority.conclusion according to the results, it can be suggested that one of the most necessary activities for planning the current situation is to pay attention to the indicators that lead to increasing the level of resilience of the local watershed community. therefore, considering that the calculated value of the resilience number is lower than the base limit (3) in different indexes, especially from the environmental-management aspect. therefore, considering that the calculated value of the resilience number is lower than the base limit (3) in different dimensions, especially from the environmental-management aspect. therefore, it is better to move towards creating resilient societies with high adaptive capacity by relying on crisis management. it will not be possible without recognizing and rooting the weaknesses of the society and the continuous communication of the responsible institutions and organizations with the local communities by social facilitators. at the same time, considering that the resilience of local communities against floods is a time-consuming and gradual process; establishing continuous interaction between villages with a higher resilience coefficient and villages with a lower rate in order to benefit from each other’s experiences. it is suggested to hold workshops and training courses on preparedness to deal with possible floods to describe and implement them in the studied villages.