نقد و ارزیابی مشهورترین برهان اصالت وجود صدرایی (با لحاظ تقریرات گوناگون آن)

با تامّل در آثار ملّاصدراى شیرازى درمى‌یابیم که مهم‌ترین و یا حدّاقل مشهورترین برهان مثبتِ اصالت وجود، استدلال از طریق سببیّت وجود در تحقّق اشیاء (ماهیّات) است که در المشاعر، به صرف اختلاف در تقریر ـ و نه محتوا ـ دو دلیل نمایانده شده است. نیز برخى فضلاى معاصر، تقریرات ملّاهادى سبزوارى و مدرّس زنوزى از این برهان را، استدلال جدیدى انگاشته‌اند، در نتیجه تقریرات گونه‌گون از برهان واحدى، از روی بی‌توجّهی به قواعد فلسفى ملحوظ در این تقریرات، محتواى مقدّمات و نحوۀ نتیجه‌گیرى از آنها؛ چهار برهان مستقل قلمداد شده است. مویّد دیگر این ادّعا، ایرادات مشابه اهل نظر بر این تقریرات است. در این طریق، نظریۀ انتساب ماهیّات به جاعل، تاکید بر مجعول بالذّات بودن ماهیّات بدون حیثیّت تقییدیّه و اشکال «مصادره به مطلوب» از حیث برخى مبادی تصوّرى؛ بیش از هر چیز مطمح نظر منتقدان بوده است. نوشتار پیش ‌رو ابتدا هر یک از تقریرات برهان مزبور را، توضیح و پس از تبیین یکسانى محتواى این براهین از حیث مقدّمات، حدّ وسط و مفروضات اوّلیّه؛ نقدهاى اهل نظر را بر آن، مورد سنجش قرار ‌داده است. نتیجه آنکه از میان ایرادات اهل نظر، اشکال «مصادره به مطلوب» از قوّت بیشترى برخوردار است.