بررسى و دفاع از نظریه اصالت وجود

از زمانى که ملاصدرا نظریه »اصالت وجود« را مطرح کرد و مبانى و اصول آن را برهانى ساخت؛ همچنین از زمانى که در حوزه‏هاى علمى به عنوان فلسفه رسمى، فلسفه‏هاى »مشائى« و »اشراقى« را تحت الشعاع خود قرار داد، تاکنون جز توسط تنى چند نقد و بررسى نشده و به مثابه روش بلامنازع و بى رقیب مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته است. لیکن مادام که نظریه‏اى از طرف مخالفان مورد نقد و چالش قرار نگیرد و مدافعان، دفاع اصولى از آن ننمایند، استحکام واقعى نخواهد یافت. اکنون که مدت زمانى است در سیستم علمى و دانشگاهى ما فسلفه‏هاى مشاء و اشراق - در کنار حکمت متعالیه - به دانشجویان آموزش داده مى‏شود؛ لازم است اصول و مبانى فلسفه ملاصدرا- به عنوان فلسفه رسمى، طى چند قرن گذشته - مورد ارزیابى مجدد قرار گیرد. بى تردید محوریت فلسفه ملاصدرا در نظریه »اصالت وجود« و اعتبارى بودن ماهیت است و اگر این زیربنا از آن گرفته شود؛ ساختار آن دگرگون خواهد شد. پرسش‏هاى اساسى و بنیادین در خصوص این نظریه مطرح است. از جمله: 1) تأثیر اصالت وجود در معرفت‏شناسى چگونه و تا چه اندازه است؟ 2) تأثیر آن در جهان‏شناسى به چه میزان است؟ 3) چه تأثیرى بر انسان‏شناسى و رابطه او با جهان و خدا دارد؟ 4) آیا اصالت وجود مسئله‏اى فلسفى و یا عرفانى است؟ 5) اگر کسى به جاى اصالت وجود قائل به اصالت ماهیت شود، این مسئله چه تأثیرى بر فکر و اندیشه وى نسبت به خدا، انسان و جهان مى‏گذارد؟ در مقاله حاضر، پرسش‏هاى فوق مطرح نشده است، زیرا غرض آن بوده که نخست تصویرى از اصالت وجود و اصالت ماهیت ارائه و نظرات موافقان و مخالفان بیان گردد و در مرحله بعد پرسش‏هاى فوق و پاسخ آن‏ها مورد بررسى و ارزیابى قرار گیرد. در این مقاله تلاش شده تا تصویرى روشن و واضح از نظریه اصالت وجود ارائه و تاریخچه و براهین آن بررسى شود و نقد و پاسخ مخالفان نیز - تا حدودى - لحاظ شده است