تاملی بر پدیده معلم تاب‌آور؛ پدیدارشناسی نگرش‌ها و تجربیات زیسته معلمان

هدف: پژوهش حاضر با هدف شناسایی و تبیین پدیده‌ تاب‌آوری معلمان در مدارس به‌منظور ایجاد یک چهارچوب مفهومی مناسب و توسعه مبانی نظری و عملی آن انجام شده است چرا که تاب‌آوری یک مفهوم پیچیده چندبعدی است که عوامل موثر بر آن و ابعاد سازنده آن درهم‌تنیدگی قابل‌توجهی با یکدیگر دارند و جهت ایجاد اثری مثبت، ضروری است تاب‌آوری به صورت یک سازه یکپارچه مورد توجه قرار گیرد.<مواد و روش‌ها: این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش پدیدارشناسی انجام ‌شده است. شناسایی ابعاد پدیده تاب‌آوری نیازمند رویکردی عمیق و موشکافانه در جستجو بوده که برای این منظور رویکرد کیفی و روش پدیدارشناسی می‌تواند به خدمت گرفته شود. مشارکت‌کنندگان پژوهش شامل معلمان نمونه و با تجربه مدارس بودند که از میان آن‌ها 20 نفر به‌عنوان اطلاع‌رسان از راه نمونه‌گیری هدفمند نوعی انتخاب شدند تا جایی که تحلیل‌ها به اشباع نظری رسیدند. برای جمع‌آوری اطلاعات از مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته استفاده شده است که به این شیوه، تاب‌آوری و ابعاد آن از میان نظرات و دیدگاه‌ها و تجارب زیسته معلمان، شناسایی گردید. روش تحلیل داده‌ها، تحلیل محتوای استقرایی با استفاده از کدگذاری در سه سطح باز، محوری و انتخابی بوده است. بدین‌ترتیب که ابتدا کدهای باز انتخاب شده‌‌اند، سپس کدهای باز با معانی مشترک، در کنار هم سازماندهی شده و کدهای محوری را تشکیل داده و در نهایت براساس کدگذاری انتخابی حول مفهوم تاب‌آوری، تجمیع شده‌اند.<بحث و نتیجه‌گیری: نتایج و یافته‌ها نشان دادند که تاب‌آوری یک مفهوم چندبعدی و شامل ابعاد شناختی، عاطفی، اجتماعی، رفتاری و فیزیکی/ جسمانی می‌باشد. تاب‌آوری معلمان نه فقط یک مفهوم علمیفنی، بلکه نوعی بودن توام با آرامش و فرهیختگی اندیشه و رفتار است که از دو جهت برای معلمان به‌عنوان الگوی فکری و رفتاری دانش‌آموزان مورد توجه است؛ از یکسو تاب‌آوری، شناخت و اندیشه و رفتار معلم را در موقعیت‌های مختلف به‌ویژه آن‌ها که توام با خستگی و اضطرار خاطر است، نشان می‌دهد و این خود رفتاری متین و آرام و تاثیرگذار در شخصیت وی پدید می‌آورد که در چنین فضای یادگیری، دانش‌آموزان به درجات بالاتری به اهداف آموزشی و پرورشی مدرسه و کلاس درس نائل می‌شوند. از جانب دیگر، دانش‌آموزان و معلمان در تعامل با یکدیگر، ظرفیت‌های روحی و اخلاقی تاثیرگذاری که تاب‌آوری نشان‌دهنده آن‌هاست را در مدرسه درک کرده و الگوی اندیشه و رفتار خود قرار خواهند داد. تفاوت است بین معلمانی که شتاب‌زده و گرفتار هیجانات دست به تصمیمی می‌زنند با معلمانی که عالمانه و توام با آرامش و تسلط بر شرایط، عملکرد خود را حفظ کرده و بحران‌ها و اضطرارها را مدیریت می‌کنند. دانش‌آموزان و معلمان دیگر، در چنین فضایی است که شخصیتی پخته پیدا کرده در مواجه با رخدادهای فردی و حرفه‌ای خود، به شکل موثری عمل می‌کنند. در پایان در مورد یافته‌ها با توجه به زمینه و فرهنگ حاکم بر معلمان و مدارس کشور بحث شده است و راهکارهایی برای پژوهشگران علاقه‌مند مطرح شده است از جمله این پیشنهادها می‌توان به شناخت و تقویت تاب‌آوری معلمان از طریق برگزاری دوره‌ها، سمینارها، دوره‌های ضمن خدمت و کلاس‌های آموزشی یاد کرد. از طرف دیگر، تشویق معلمان به خودسازی که خواهد توانست ابعاد عاطفی و روانی معلمان را تقویت کرده و بهبود بخشد.