مواضع جدلی در منطق ابن‌سینا: از اصول مناظره تا مغالطات تعریف

مواضع جدلی را ارسطو و مشائیان به‌ منزلۀ «اصول مناظره» به‌کار می‌گرفتند ولی ابن‌سینا کارکرد آن‌ها را به «مغالطات تعریف» دگرگون ساخته است. این یکی از برجسته‌ترین نوآوری‌های ابن‌سیناست که پویایی اندیشة منطقی او و استقلال آن از منطق ارسطو و مشائیان را به‌خوبی نشان می‌دهد، با این حال تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. این نوآوری از یک سو با «هدف‌گرایی منطقی» او، و از سوی دیگر با منطق‌نگاری دوبخشی‌اش پیوند دارد. منظورم از هدف‌گرایی منطقی ابن‌سینا باور او به این دیدگاه است که هدف منطق درست‌اندیشی و پرهیز از نادرست‌اندیشی است و هر بخش از منطق ارسطویی که در راستای یکی از این دو هدف نیست یا باید کنار نهاده شود، مانند خطابه و شعر، یا باید تغییر کارکرد دهد، مانند جدل. در منطق‌نگاری دوبخشی، منطق تقسیم می‌شود به نظریة تعریف و نظریة استدلال. اکنون اگر این نوآوری ابن‌سینا یعنی «تبدیل مواضع جدلی به مغالطات تعریف» را در کنار این دیدگاه ارسطویی بگذاریم که «ابطال‌های سوفیستی (سفسطه‌ها) همگی مغالطات قیاسی‌اند»، آن‌گاه به موازات نظریة تعریف و نظریة استدلال، مغالطات هم تقسیم می‌شوند به مغالطات تعریف و مغالطات استدلال. این نوآوری ابن‌سینا هم‌گام با رشد دو ایدة «منطق دوبخشی» و «هدف‌گرایی»، به‌تدریج در الشفاء، النجاة، الحدود، منطق المشرقیین، و الاشارات رشد می‌کند.