بررسی تطبیقی برهان امکان و وجوب تومیستی و برهان صدیقین سینوی

آکوییناس، در طریقه سوم خود، از امکان و وجوب دریچه‌ای به سوی اثبات وجود خدا می‌گشاید. بعضی از فیلسوفان، استدلال او را طبیعی ـ ‌مابعدالطبیعی تفسیر کرده‌اند و بعضی دیگر، طبیعی. با این وصف، به‌سادگی نمی‌توان استدلال او را با برهان صدیقین ابن‌سینا یکی دانست. این مقاله بر آن است که پس از ارایه گزارشی از برهان صدیقین سینوی و تقریرهای گوناگون برهان امکان و وجوب تومیستی، تفاوت‌های این دو برهان را به‌خصوص از لحاظ ابتنای آن‌ها بر اصل امتناع تسلسل آشکار سازد. به‌نظر می‌رسد در تحلیل و ریشه‌یابی تفاوت یاد‌شده، باید سراغ نظر این دو فیلسوف درباره خدا و رابطه او با طبیعت رفت؛ ابن‌سینا چون در پی اثبات واجب‌الوجود بالذات است و بس، برای اثبات مدعای خود، به بیش از این نیاز ندارد که با تکیه‌بر امکان ماهوی، تسلسل در علل فاعلی را ابطال و درنتیجه، وجود خدا را اثبات کند، در حالی که در تقریرهای طبیعی ‌ـ مابعدالطبیعی از برهان امکان و وجوب تومیستی، هدف اثبات واجب‌الوجودی است که عالم طبیعت را از کتم عدم خلق کرده است. به همین دلیل این نوع تقریرها نمی‌توانند صرفاً با تکیه‌بر امکان ماهوی، برای طبیعت حادث، آفریدگار ازلی اثبات کنند. همچنین با گریز به طریقه دوم آکوییناس و مقایسه استدلال او بر امتناع تسلسل با برهان وسط و طرف ابن‌سینا، روشن می‌شود که حتی اگر استدلال آکوییناس برگرفته از برهان ابن‌سینا باشد، اقتباسی ناقص از آن است.