فاعلیت الهی از دیدگاه الهیات پویشی و نقد آن بر مبنای فاعلیت بالتجلی

فاعلیت الهی از دیدگاه الهی دانان پویشی، فعالیت خدا در جهان و تاثیر گذاری او بر موجودات است. آنان برای پاسخگویی به مسائل فلسفی وکلامی در این موضوع، در تحلیل فاعلیت الهی در نظام عالم، تغییر را بهتر از ثبات دانسته و فلسفه خود را مبتنی بر تحول و پویش متقابل و ارگانیک همه موجودات می‌دانند. موجودات با داشتن دو بعد اصلی و تبعی، در عین داشتن روابط متقابل با یکدیگر، فردیت خود را حفظ کرده و دارای خلاقیت هستند. لذا خداوند نیز به عنوان یکی از موجودات این عالم که در عرض موجودات دیگر قرار دارد، در ذات تبعی اش متغیر است و رابطه اثر گذاری و اثر پذیری میان خداوند و موجودات عالم، منجر به حلول خداوند در جهان می‌شود. حال برای حفظ فاعلیت و خلاقیت و خود آفرینی موجودات دیگر در کنار فاعلیت الهی، علم پیشین و قدرت مطلق الهی نفی شده و خداوند خالق موجودات نیست بلکه صرفا دارای خلاقیت است. علی رغم وجود ناسازگاری درونی در دیدگاه این مکتب، ملاصدرا بر مبنای اصول فلسفی خود، نظریه الهی دانان پویشی در زمینه فاعلیت الهی را منافی وجوب ذاتی و بساطت ذات خداوند دانسته و با فاعل بالتجلی دانستن خداوند، در عین حفظ تعالی ذات الهی، فاعلیت او را در همه ابعاد موجودات اثبات، و زمینه پاسخگویی به اشکالات کلامی در حوزه فاعلیت الهی را فراهم می‌آورد.

divine agency from process theology point and its criticism based on manifestation activity

from process theologians point of view, divine activity is god's activity in the world and his influence on creatures. in order to answer the philosophical and theological issues in this matter, in the analysis of divine agency in the world system, they consider change better than stability and consider their philosophy to be based on mutation and mutual transformation and organic movement of all beings. despite the fact that creatures have two main and secondary dimensions and have mutual relationships with each other, they retain their individuality and are creative.therefore, god, as one of the beings of this world who is in latitude of other beings, is variable in his subordinate nature, and the relationship of influence and effectiveness between god and the beings of the world leads to the solution of god in the world. now, in order to maintain the effectiveness and creativity and self-creation of other beings along with divine agency, foreknowledge and divine absolute power have been negated, and god is not the creator of beings, but only has creativity.despite the internal inconsistency in the view of this school, mulla sadra, based on his philosophical principles, considers the theory of process theologians in the field of divine agency to be contrary to the inherent necessity and simplicity of god's essence, and considering the agent by manifestation of god, while maintaining the excellence of the divine essence, agency it proves him in all dimensions of the beings, and provides the field to respond to the theological problems in the field of divine activity.