تحلیل انتقادی نظریة ذاتی و عرضی در ادیان

نظریة «ذاتی و عرضی در ادیان»، آموزه‌های هر دینی را به دو دستة ذاتیات و عرضیات تقسیم می‌کند. در این نظریه ذاتی دین عبارت‌است از زیرانداز، مضمون و محتوا، گوهر و مقصد دین. در مقابل، عرضی دین عبارت‌است از روانداز، قالب، پوسته، غبار و زنگار دین. بر اساس این نظریه، همان‌طور که در ضرب‌المثل‌ها، ظاهر الفاظ غیر از محتوا است و ظاهر عرضی است و محتوا ذاتی، و نیز همان‌طور که مثنوی ذاتیات و عرضیاتی دارد، دین اسلام نیز ذاتیات و عرضیاتی دارد. از آنجا که اسلام با ذاتیاتش اسلام است، نه با عرضیاتش، اعتقاد و التزام به عرضیات لازم نیست و می‌توان متناسب با شرایط هر جامعه، آنها را تغییر داد. بررسی مستندات نشان می‌دهد که تنها مستند این نظریه مغالطة تمثیل است. گذشته از آن، نظریه‌پرداز به‌ویژه در موضع بیان معیارهای تفکیک عرضی از ذاتی، چندبار دچار مغالطة مصادره به مطلوب شده است. تعریف‌های ناسازگار از ذاتی و عرضی، فهم غلط از قواعد منطقی و استنتاج نادرست از آنها، بهره‌مندی نادرست از نظریة شباهت خانوادگی، اسناد نظریة افلاک بطلمیوسی به قرآن و خلط احکام تاریخی با احکام اعتقادی، از دیگر لغزش‌های سروش در بیان این نظریه است.

A Critical Analysis of the Theory of Substantial and Accidental in Religions

The theory of “substantial and accidental in religions” divides all teachings of every religion into substantial and accidental. In this theory, the substantial part of a religion is defined as its content, essence, and destination, whereas the accidental part of it is its mould, husk, dust, and rust. Like a proverb in which the apparent meaning of the words is different from its content, and the content is substantial and the appearance is accidental, and like Masnawi which has substantial and accidental parts, Islam has substantial and accidental parts. Since what makes Islam Islam is its substantial part, not the accidental one, you don’t need to believe in or stick to accidental, and you can change them in every community according to its circumstances. The only reason used to prove this theory is a false analogy. Moreover, the theorist commits the fallacy of begging the question at some points especially where he wants to give some criteria to distinguish between substantial and accidental. Some other problems of the theory are: inconsistent definitions of substantial and accidental, some misunderstandings of logical laws and drawing wrong conclusions from them, a misapplication of family resemblance theory, ascribing Ptolemaic spheres theory to Qur’an, and confusion between merely historical propositions and doctrinal ones.