توسعه نیافتگی واردات و صادرات ایران و روسیه در عصر قاجار (1174-1304 ه.ش)

اﯾﺮان در دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺑﺮای ﻧﻮﺳﺎزی ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﻗﺪﯾﻢ ﺧﻮد و آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد و ﺻﻨﻌﺖ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖﻫﺎی واردات و ﺻﺎدرات ﮔﺎمﻫﺎی ﺑﺮداﺷﺖ، اﻣﺎ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﻧﺒﻮد. ﺿﻌﻒ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻗﺘﺼﺎدی ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﺗﺎ در اﻗﺘﺼﺎد ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ آن ﻋﺼﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺠﺎری اﯾﺮان راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮐﺸﻮر روﺳﯿﻪ را ﮔﺴﺘﺮش داد. ﻫﺪف اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪﺑﺮ اﺳﻨﺎد دوره ﻗﺎﺟﺎر ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ واردات و ﺻﺎدرات ﺑﺎ ﮐﺸﻮر روﺳﯿﻪ ﻣﻮردﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد. ﺳﻌﯽ ﺷﺪه ازﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮی دﻟﺎﯾﻞ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ واردات و ﺻﺎدرات اﯾﺮان و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان را در ﭼﻨﺒﺮه واﺑﺴﺘﮕﯽ و ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﯽ ﻗﺮارداد را ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ. ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖﮔﺬاریﻫﺎی ﻧﺎدرﺳﺖ دوﻟﺖﻫﺎی ﻗﺎﺟﺎر و دوﻟﺖﻫﺎی ﺑﻌﺪ آن ﺑﺮ ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ واردات و ﺻﺎدرات اﯾﺮان و روﺳﯿﻪ اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺘﻮان وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺸﺘﺮک ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ و دﻟﺎﯾﻞ ﺑﺮوز آنﻫﺎ را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد (ﺣﺎﻓﻆ ﻧﯿﺎ، 1386). ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس، ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺎﺳﯽ در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﻋﺘﺒﺎر اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ. در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی و ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ (روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای) و ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﻣﺸﻮرت ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎران ﻣﺘﺨﺼﺺ و ﻧﻘﺪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و دروﻧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ دادهﻫﺎ، ﺗﻠﺎش ﮐﺮده اﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺑﺮ دو ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارد: 1- دوﻟﺖﻫﺎی اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮ ازﺟﻤﻠﻪ روﺳﯿﻪ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداران اﯾﺮاﻧﯽ در ﺣﻮزهﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺻﻨﻌﺘﯽ، اﯾﺠﺎد واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﻣﺤﺪود ﮐﺮدن واردات و ﺻﺎدرات، ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﮐﺮدن ﺻﻨﺎﯾﻊ داﺧﻠﯽ، ﺳﻮق دادن اﻗﺘﺼﺎد ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﻮاد اوﻟﯿﻪ و ﺧﺎم و ﻣﺤﺮوم ﮐﺮدن اﯾﺮان از درﯾﺎﻓﺖ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻬﯽ از درآﻣﺪﻫﺎی ﻧﻔﺘﯽ در ﯾﮏ دوره ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت، ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ اﯾﺮان دارﻧﺪ. 2- اﮔﺮﭼﻪ ﻗﺎﺟﺎرﻫﺎ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ، اﻣﺎ دوﻟﺖﻫﺎی ﭘﺲ از ﻗﺎﺟﺎر ﻧﯿﺰ در ﺗﻮﺳﻌﻪﻧﯿﺎﻓﺘﮕﯽ ﺻﻨﻌﺘﯽ اﯾﺮان ﻧﻘﺶ ﭘﺮرﻧﮕﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ.