مصداق و مفهوم «ارتداد» در قرآن در اندیشۀ مفسّران فریقین

عالمان اسلامی همواره بر سر تبیین دایرۀ مفهومی «ارتداد» و تعیین مصادیقِ آن با یک‌دیگر اختلاف‌نظر داشته‌اند. نگاهی به تفاسیر فریقین نشان از آن دارد که مفسّران در تبیین آرای خویش در زمینۀ احکام مربوط به ارتداد و شخص مرتدّ بر سه مبنای «آیات قرآن»، «روایات»، و گاه «پیشینۀ تاریخی ارتداد» تکیه داشته‌‌اند. بخشی از دستاوردهای پژوهش پیش ‌رو نشان از آن دارد که گسترۀ مفهومی واژۀ «ارتداد» در قرآن کریم عام‌تر از مفهوم و کاربستِ فقهی آن بوده است. سیاق و ترکیب عبارات مرتبط با این موضوع با تکیه بر «قیود شرط» جنبة حُکمی یافته است؛ از این رو، پاره‌ای از مفسّران، با استناد به «اطلاقات ادلّۀ توبه»، بر این باورند که توبۀ مرتدّ مطلقاً مجاز است؛ اعم از آنکه ارتداد فطری باشد یا ملّی یا آنکه مرتدّ مرد باشد یا زن یا آنکه «کفر» با نیّت و نیز گفتار کفرآمیز روی داده باشد یا با کاری مستلزمِ کفر. «ارتداد» در قرآن کریم و احادیث و سیرۀ معصومان(ع) صرفاً به معنایِ بازگشت از دین و تغییر عقیده نیست، بلکه «مرتدّ» کسی است که پس از پذیرشِ آگاهانۀ دین از روی لجاجت و عناد و به قصدِ ضربه زدن به دین به انکار «حق» روی آوَرَد و الوهیّت خداوند یا رسالت نبی اسلام(ص) را برنتابد. خاستگاهِ اصلی اختلاف در صدور حکم «ارتداد» دو عامل «اختلاف مبنایی» و نیز «شیوۀ استنباط از آیات» است.

the example and concept of apostasy in the quran in the opinion of shi’a and sunni commentators

islamic scholars have always disagreed with each other on explaining the conceptual scope of “apostasy” (irtidād) and determining its examples. a glance at the shi’ite and sunni exegetical sources shows that the commentators rely on the three bases of “qur’anic verses”, “narratives” and sometimes “the historical background of apostasy” for explaining their opinions regarding the rulings related to apostasy and the apostate person. results of this article prove that the conceptual scope of the term “apostasy” in the holy quran is more general than its jurisprudential meaning and application. the context and the combination of phrases related to this issue, relying on “conditional restrictions”, has a ruling aspect; therefore, some exegetes, citing the “applications of reasons of repentance” believe that the repentance of the apostate is totally permissible; regardless of whether the apostasy is natural or national, or whether the apostate is a man or a woman, or whether the “heresy” has occurred with an intention and blasphemous speech, or with an act that requires disbelief. “apostasy” in the holy quran, hadiths and the practice of imams (as) does not simply mean returning from religion and changing one’s view, but the apostate is someone who, after consciously accepting the religion, based on stubbornness and enmity with the intention of attacking the religion, denies the “truth” and not accept the divinity of god or the mission of the prophet of islam (pbuh). the main origin of the difference in issuing the verdict of “apostasy” is the two factors of “fundamental difference” and “method of inferring from the verses”.