پایش تغییرات مکانی و زمانی سلامت آبخیز با استفاده از رویکرد مفهومی بنیه، ساختار و تاب‌آوری (vor)

تحقیق حاضر با هدف تحلیل وضعیت سلامت آبخیز کوزه تپراقی با استفاده از رویکرد بنیه، ساختار و تاب آوری (vor) در سطح 36 زیرآبخیز طی سه مقطع زمانی (1379، 1389 و 1400) برنامه ریزی شد. جهت دستیابی به تحیق حاضر، داده های پایه مورد نیاز به منظور تعیین و محاسبه متغیرها و شاخص های ارزیابی سلامت در سه مقطع زمانی مختلف شامل 1379، 1389 و 1400 جمع آوری شدند.پس از تعیین مهم ترین متغیرها، نسبت به استانداردسازی آن ها با هدف هم بعد کردن و حذف بزرگی متغیرهای مختلف اقدام شد، سسپس، متغیرها بر حسب ماهیت طبیعی خود به گروه های مختلف دسته بندی شدند و پس از میانگین هندسی آن ها سه شاخص بنیه (v)، ساختار (o) و تاب آوری (r) به دست آمد. شاخص سلامت آبخیز (whi) با استفاده از اصول حاکم بر رویکرد مفهومی بنیه، ساختار و تاب آوری (vor) به دست آمد. نتایج نشان داد که در آبخیز کوزه تپراقی شاخص بنیه به ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 0.05 ±0.88 در سال اول، در سال دوم برابر با 0.08 ±0.81 و در سال سوم برابر با 0.17 ±0.68 بوده اند. شاخص ساختار به ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 57.08 ±0.0 در سال اول، در سال دوم برابر با 0.08 ±0.70 و در سال سوم برابر با 0.07 ±0.68 بوده اند. هم چنین شاخص تاب آوری به ترتیب دارای میانگین و انحراف معیار برابر با 0.22 ±0.28 در سال اول، در سال دوم برابر با 0.25 ±0.30 و در سال سوم برابر با 0.25 ±0.29 بوده اند. هم چنین، شاخص سلامت آبخیز در سال 1379 برابر با مقدار عددی 0.49 بوده و در سال 1389 روند افزایشی داشته و به 0.85 رسیده است، اما در سال 1400 به مقدار 0.47 کاهش یافته است. می توان جمع بندی نمود که سلامت آبخیز در دوره مورد مطالعه کاهش جزئی داشته است. دلایل مختلفی از جمله استفاده غیراصولی از زمین به ویژه تولید مرتع به کشاورزی و تغییرات مولفه های اقلیمی و هیدرولوژی موجب به وجود آمدن وضعین نامناسب سلامت در آبخیز کوزه تپراقی شده اند.

monitoring the spatio-temporal changes of watershed health using vigor-organization-resilience (vor) conceptual approach

therefore, the purpose of the current research was to investigate the health of koozeh topraghi watershed using the vigor, organization and resilience (vor) model during the years 2000, 2010 and 2021. ecosystem resilience is considered as the potential of an ecosystem to respond to external disturbances by restoring its original structure and function. each type of land has a different ability to recover, depending on its nature.to calculate resilience, a coefficient was determined for all types of land uses according to the type of service for each user. the results showed that in koozeh topraghi watershed, the vigor index has the mean and standard deviation of 0.88 ±0.05 in the first year, 0.81 ±0.08 in the second year, and 0.17 ±0 in the third year. were 0.68. the organization index had the mean and standard deviation of 0.57 ±0.08 in the first year, 0.70 ±0.08 in the second year, and 0.68 ±0.07 in the third year. also, the resilience index had the mean and standard deviation of 0.28 ±0.22 in the first year, 0.30 ±0.25 in the second year, and 0.29 ±0.25 in the third year. also, the watershed health index (whi) in 2000 was equal to the numerical value of 0.49 and in 2010 it had an increasing trend and reached 0.85, but in 2021 it decreased to 0.47. it can be concluded that the health of the watershed has decreased slightly in the studied period. various reasons, inappropriate land use especially pasture production for agriculture, and changes in climatic and hydrological components, have caused inappropriate health conditions in the koozeh topraghi watershed.