پهنه‌بندی مناطق مستعد گردشگری ساحلی در بخشی از سواحل دریای عمان

پیشینه و هدف فعالیت‌های اکوتوریسمی در صورتی که بر اساس توان محیط‌زیست شکل گرفته و از طریق بهره‌برداری مناسب و حفاظت از پهنه‌های ‏تحت مدیریت تداوم یابد منجر به توسعه و حفظ محیط زیست می‌شوند. از این رو اکوتوریسم را به عنوان یکی از انواع توریسم پایدار می شناسند که با مدیریت مناسب قادر است همزمان اهداف حفاظت و توسعه را برآورده ‌سازد. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های مدیریتی، پهنه‌بندی و اولویت‌بندی مکانی محل‌های مناسب جهت توسعه گردشگری است. مکان‌های مناسب از بهترین وضعیت معیارهای مورد ارزیابی از پیش تعریف شده برخوردارند. روند انتخاب پهنه مناسب به طور معمول شامل دو مرحله اصلی ‏است؛ غربالگری (شناسایی تعداد محدودی از پهنه‌های نامزد از یک منطقه جغرافیایی گسترده با توجه به طیفی از معیارها) و ‏ارزیابی. ارزیابی اراضی فرآیند پیش‌‌بینی استفاده بالقوه از اراضی براساس ویژگی‌های آن است.‏ با توجه به اهمیت مساله پهنه‌بندی در مدیریت گردشگری، تا کنون مطالعات بسیاری انجام شده است، اما مرور مطالعات انجام شده در ایران نشان داد که سواحل کمتر مورد توجه این گونه مطالعات بوده‌اند. از این رو ‏پژوهش حاضر در نظر دارد با توجه به منابع بوم‌شناختی و اقتصادی اجتماعی به شناسایی و اولویت‌بندی پهنه‌های مناسب اکوتوریسم ‏در قسمتی از سواحل دریای عمان در کشور ایران بپردازد.‏ هدف از مطالعه حاضر بررسی قابلیت و پهنه‌بندی حوزه آبخیز شرقی خلیج چابهار با طول ساحلی 47 کیلومتر جهت گردشگری ساحلی و همچنین شناسایی و انتخاب مناسب‌ترین پهنه‌ها بر اساس ارحجیت آنها از نظر معیارهای مورد بررسی است. مواد و روش ها در ابتدا تمامی معیارهای ممکن ارزیابی تناسب زمین برای توسعه گردشگری در منطقه مورد مطالعه با توجه به مرور منابع انتخاب گردید و در نهایت با استفاده از تدوین پرسشنامه‌ای و به کار بستن روش ‏دلفی، معیارها گزینش و نهایی شد.‏ معیارهای ارزیابی شناسایی شده که در دو قالب عامل (پیوسته و گسسته) و محدودیت قرار دارند ‏عبارتند از؛ معیارهای عامل پیوسته شامل فاصله از رودخانه، فاصله از تالاب، فاصله از کوه های هزار دره، فاصله از بندر و اسکله، فاصله از مراکز تاریخی و فرهنگی، فاصله از پوشش گیاهی خاص، فاصله از پوشش جانوری خاص، فاصله از اراضی کشاورزی، فاصله از موج فشان، فاصله از سواحل صخره‌ای، فاصله از سواحل ماسه‌ای، فاصله از جاده، فاصله از مناطق روستایی، و فاصله از مناطق شهری. معیارهای عامل گسسته شامل پوشش گیاهی، ‏معیارهای محدودیت شامل حریم  تالاب، حریم رودخانه، حریم ساحل. معیارهای ارزیابی پس از شناسایی، تهیه و ‏نقشه‌سازی شدند و در نهایت با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره (‏mce‏) و رویکرد ترکیب خطی وزن‌دار‎ ‎‏(‏wlc‏) ادغام شدند. وزن ‏هر یک از معیارهای عامل به روش تحلیل سلسله مراتبی (‏ahp‏) به دست آمد و همه لایه‌های مربوط به این معیارها به روش فازی ‏استاندارد و بی‌بعد شد. استاندارد سازی معیارهای محدودیت به روش بولین انجام شد. مناطقی که بیش از هفتاد درصد مطلوبیت جهت توسعه اکوتوریسم ساحلی را دارند و همین طور از حداقل مساحت 9 هکتار ‏برخوردارند به عنوان پهنه‌های مناسب شناسایی شد. این دو فیلتر با اعمال تابع siteselect اجرا شد. نتایج و بحث ضریب سازگاری به دست آمده در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی،  0.5 بوده که کمتر از 0.1 است و بنابراین وزن‌دهی به درستی انجام شده است. نقشه فیلترشده (بر اساس حداقل مساحت و حداقل مطلوبیت) حاصل از wlc نشان داد که پهنه‌های مناسب جهت توسعه اکوتوریسم در امتداد خط ساحلی بوده و عمدتاً عوامل طبیعی وجاذبه‌های فراوان زمین‌شناختی در این انتخاب موثر بوده‌اند. به طوریکه نتایج حاصل از وزن‌دهی معیارها نشان می‌دهد که سواحل صخره‌ای، سواحل ماسه‌ای و کوه‌های هزار دره (بدلندها) بیشتر وزن را در بین همه معیارهای عامل به خود اختصاص داده‌اند که به ترتیب عباتند از 0.19، 0.134، 0.12 و 0.09 و نشان‌دهنده جذابیت فراوان این پدیده‌ها در جذب گردشگر از نظر کارشناسان است. لایه حاصل از روی هم‌گذاری به دو طبقه مناطق مطلوب و نامطلوب طبقه‌بندی شد. نتایج تحقیق نشان داد که ‏مکان‌های مستعد گردشگری 233 هکتار بوده و در قالب هفت پهنه در امتداد ساحل قرار دارند. پهنه‌های 4، 5، 2 و 3 به ترتیب بر اساس ویژگی‌های آماری مطلوبیت و همین‌طور به‌دلیل برتری ویژگی‌های چشم‌انداز، نزدیکی به دریا و امکان دسترسی بیشتر و همچنین شناخته‌تر بودن مکان‌ها در اولویت نخست قرار گرفتند. بررسی میدانی صورت گرفته نیز نشان داد که این مناطق بیشتر مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد که نشان‌دهنده اعتبار روش و معیارهای به‌کار رفته است. پهنه‌های 7، 1 و 6 نیز به ترتیب در اولویت بعدی قرار دارند که جهت افزایش مطلوبیت گردشگری نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی بیشتری از نظر دسترسی دارند. این نتایج نقش فاکتورهای اقتصادی اجتماعی و خصوصاً تاسیسات زیربنایی را نشان می‌دهد و نادیده گرفتن آن منجر به منتفی شدن کاربری تفرجی و یا تحمیل صدمات جبران‌‌ناپذیر به محیط زیست می‌شود. نتیجه گیری منطقه مورد مطالعه تا کنون کمتر تحت تاثیر توسعه شتاب‌زده بوده و طبیعت آن همچنان سالم مانده است و در این رابطه تخصیص بخش‌هایی از منطقه به کاربری اکوتوریسم، در صورت مدیریت صحیح می‌تواند متضمن حفظ کیفیت محیط زیستی پهنه‌های شناسایی باشد، چرا که از اکوتوریسم به عنوان بهترین سیاست‌های مدیریت منابع طبیعی یاد می‌شود که از طرفی منجر به کاهش عوامل تخریب و حفاظت پایدار آنها شده و از طرف دیگر با توسعه سایت‌های اکوتوریسم و بهبود تسهیلات گردشگری، وضعیت اقتصادی جامعه میزبان گردشگران نیز بهبود می‌دهد. از میان پهنه‌های شناسایی شده، چهار پهنه ‏ 4، 5، 2 و 3 ‏در اولویت نخست جهت ‏برنامه‌ریزی گردشگری پیشنهاد می‌شوند. ساماندهی، توسعه و بهسازی شبکه‌های ارتباطی و جاده‌ای در منطقه موجب افزایش مطلوبیت منطقه خصوصاً پهنه‌های 7، 1 و 6 خواهد شد. از این رو توسعه شبکه‌های ارتباطی و حمل و نقل هوایی، آبی و زمینی، امکانات و تسهیلات رفاهی و اقامتی مورد نیاز گردشگران و همین طور توسعه تورهای گردشگری دریایی جهت افزایش مطلوبیت منطقه در جذب گردشگران داخلی و خارجی پیشنهاد می‌شود. همین طور با توجه به جاذبه بالای کوه‌های هزار دره که دارای اهمیت زمین‌شناختی نیز می‌باشد، پیشنهاد می‌گردد بخش‌هایی از منطقه مورد مطالعه به عنوان پارک زمین‌شناسی یا ژئوپارک تحت مدیریت قرار گیرد. برای مطالعات آینده نیز بررسی دقیق‌تر منطقه با اطلاعات مکانی جامع‌تر جهت گزینش مکانی فعالیت‌های گردشگری ساحلی در پهنه‌های مطلوب شناسایی شده در این پژوهش پیشنهاد می‌شود.

Recreation suitability zoning in part of the Oman sea coast

Background and Objective Ecotourism activities lead to the development and environmental conservation if they performed on the basis ‎of environmental potential and continue through appropriate exploitation and conservation of managed ‎areas. Therefore, ecotourism is known as one of the kinds of sustainable tourism that with reasonable ‎management is able to meet the protection and development goals. One of the most ‎important management activities is zoning and spatial prioritization of suitable areas for tourism ‎development. Suitable areas have the best status of predefined evaluation criteria. The selecting process ‎of the appropriate zone involves two main steps typically; screening (identifying a limited number of ‎candidate zones from a wide geographical area according to a range of criteria), and evaluation. Land evaluation is a process of predicting the potential use of landbased on its attributes. Due to the ‎importance of zoning in tourism management, many studies have been done so far, but a review of ‎studies conducted in Iran showed that coastlines have been less considered in such studies. Therefore, ‎the present study intends to identify and prioritize suitable ecotourism areas in a part of the southern ‎coasts of the country according to ecological and socioeconomic resources. The present study is to investigate the capability and zoning of the eastern watershed of Chabahar Gulf with a coastal length of 47 km for coastal tourism and also to identify and select the most suitable areas based on their preference in terms of criteria.  Materials and Methods At first, all possible criteria for land suitability evaluation for tourism development in the study area were selected according to the review of resources, and finally, using a questionnaire and Delphi method, the criteria were finalized. The identified evaluation criteria were in two forms of factor (continuous and discrete) and constraint as; Continuous factor criteria included; distance from the river, distance from the wetlands, distance from the mountains of HezarDareh (Badlands)‎, distance from the port and the pier, distance from historical and cultural centers, distance from specific vegetation, distance from the specific animal, distance from agricultural lands, distance from the natural fountain, distance from rocky shores, distance from sandy shores, distance from the road, distance from rural areas, and distance from urban areas. Discrete factor criterion included; vegetation and restriction criteria included; wetland backline, river backline, and shore backline. Evaluation criteria were identified, prepared, and mapped. Finally Merged using the multicriteria evaluation method (MCE) and the weighted linear ‎combination (WLC) approach. The weight of each factor ‎criterion was obtained by the analytic hierarchy process ‎‎(AHP) and all layers related to these criteria were ‎standardized and dimensionless by the fuzzy method. The ‎standardization of constraint criteria was performed by the ‎Boolean method.‎ Areas that have more than 70% suitability for the coastal ecotourism development and also have at least 9 hectares extension were identified as acceptable areas. These two filters were implemented by applying the Siteselect function.  Results and DiscussionThe consistency ratio for the AHP were obtained 0.05, which is less than 0.1, therefore the weighting was done correctly. The filtered map (based on minimum area and minimum suitability) obtained from WLC showed that suitable areas for ecotourism development are along the coastline and mainly natural factors and spectacular geological attractions have been effective in this selection. The results of weighting the criteria show that rocky shores, sandy shores, and mountains of Hezar Dareh have the most weight among all operating criteria, which are respectively 0.19, 0.134, 0.12, and 0.09 and show the great attractiveness of these phenomena in attracting tourists from the experts’ point of view. The resulting layer ‎of overlay was classified into two favorable and unfavorable classes. The results showed that the appropriate places for potential tourism were 233 hectares and are ‎located in seven zones along ‎the coast. Zones 4, 5, 2, and 3 had more priority, respectively based on the statistical characteristics of desirability, as well as the superiority of landscape features, proximity to the sea, and the greater accessibility, also the wellknown locations. The field study also showed that these areas are more visited by tourists, which indicates the validity of the method and criteria used. Zones 7, 1 and, 6 are also in the next priority, respectively, which need more management and planning in terms of access to increase the tourism suitability. These results show the role of socioeconomic factors, especially infrastructure. Ignoring it will lead to the elimination of recreational use or the imposition of irreparable damage to the environment.  Conclusion So far, our study area was less affected by accelerated development and its nature remains healthy. In this regard, allocating parts of the region to ecotourism landuse, if properly managed, can ensure the conservation of the environmental quality of the identification zones, because ecotourism is mentioned as the best policies of natural resources management which lead to the reduction of destructive factors and their sustainable protection, and on the other hand, by developing ecotourism sites and improving tourism facilities, the economic state of the tourist host community also improves. Among the identified zones, four zones 4, 5, 2, and 3 are suggested as the first priority ‎for tourism planning respectively.‎ Organizing, developing, and improving communication networks and roads in the region will increase the suitability of the region, especially zones 7, 1, and 6. Therefore, the development of communication networks and air transportation, maritime transportation, and Ground transportation and facilities and welfare and accommodation facilities needed by tourists are suggested, as well as maritime tourism tours to increase the region’s attractiveness in attracting domestic and foreign tourists. Also, due to the high attraction of the mountains of HezarDareh, which also have geological importance, it is suggested that parts of the study area be managed as a geological park or geopark. A more detailed study of the area is suggested in order to a spatial selection of coastal tourism activities with more comprehensive spatial information in the identified suitable areas in this study for future studies.