گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد، از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول

مشهد شهری است با محله های تاریخی که روزگاری بسیاری از خانه های ارزشمند را در خود جای داده بود، اما به واسطۀ تغییر شیوۀ زندگی، طرح های توسعه، مهاجرت و تغییرات اقتصادی، بخش وسیعی از بافت ارزشمند شهر در طی زمان دچار تغییر شده است. صرف نظر از جنبه های مثبت و منفی این تحولات، لزوم معرفی و بازشناسی خانه های مشهد به عنوان یک شهر تاریخی، امری ضروری و مسجل است. در این نوشتار سعی شده است تا قابلیت گونه شناسی و دسته بندی درخصوص خانه های تاریخی شهر مشهد مورد بررسی قرار گیرد. در این مطالعه با بررسی و تدقیق مفاهیم گونه شناسی و مسکن بر اساس اسناد و مدارک، به بررسی تاریخچۀ سکونت و ویژگی های بافت و معماری مسکونی گذشتۀ هستۀ تاریخی مشهد اقدام شده است. در ادامه، ویژگی های شکلی و جهت گیری واحدهای مسکونی متاثر از اقلیم منطقه مورد توجه قرار گرفته و با معرفی تعدادی از خانه های تاریخی بر پایۀ دورۀ زمانی ساخت، به بررسی عناصر کالبدی و اجزای آن اقدام شده است. برآیند این مطالعه بیانگر امکان تفکیک و دسته بندی خانه های تاریخی شهر بر اساس ویژگی شکل و فرم عناصر، مانند سردر، هشتی، دالان، حیاط، ایوان و همچنین بافت، تزیینات نماها و فضاهای داخلی است که به سه دسته شامل دو گونۀ قاجاری (نیمۀ اول و نیمۀ دوم) با معماری درون گرا و گونۀ سوم پهلوی اول با فرم برونگرا قابل تمایز است که متاثر از شرایط زمانی و تغییرات ناشی از دگرگونی الگوی معماری ایران، تحت تاثیر معماری غرب و تحول در ساختارهای اجتماعی فرهنگی جامعۀ ایرانی در این دوران می توان برشمرد.

Typology of Historical Houses in the Old City Fabric of Mashhad, From the Early Qajar to the Late Pahlavi I Era

Mashhad is a city with many historical neighborhoods which were once home to some valuable houses. However, change of lifestyle, development plans, migration and economic changes modified a great part of the valuable urban fabric. The introduction and recognition of houses in Mashhad as a historical city is both essential and important aside from the positive or negative effects of these changes. In this article, it is attempted to explore the possibility of typological categorization of Mashhad's historical houses. The concepts of "typology" and "housing" were examined and reviewed based on documents, upon which the residential history and architectural features of the residential fabric of the city’s historical core were studied. Furthermore, formal characteristics and orientations of residential units influenced by climatic conditions were considered, and a number of historical houses were examined based on their time of construction, their physical elements, and architectural components. The results of this study enable the distinction and categorization of historical houses based on their formal features, for example, the form of the entrance portal, vestibule, hallway, courtyard, and iwan, or the mode of interior and exterior facade decorations. The three residential types include two Qajarera types (firsthalf and secondhalf) with an introvert architecture, and a third type of the Pahlavi I era with an extrovert architecture. These types are expressive of their time conditions and transformations of Iranian architectural paradigms under influence of Western architecture, as well as sociocultural transformations in the Iranian society.