شان کیفیت در معماری اسلامی، با استناد به آراء ابن‌عربی

مخاطبان آثار معماری اسلامی به واسطۀ حضور در این مکان ها به کیفیتی اذعان می کنند که بی گمان عمق وجود آن ها را نشانه رفته است. اما اگر این تجربۀ عمیق درونی را که مختص بناهای اسلامی نیز نیست و در اغلب بناهای فرهنگ های سنتی یافت می شود، با نظریه پردازی های رایج در باب فهم معماری مقایسه نماییم کمتر سنخیتی پیدا می کنیم. بر این مبنا اهتمام این مقاله بر آن است که با استعانت از پشتوانۀ غنی عرفان اسلامی، نکات و ابهاماتی را که دربارۀ مسئلۀ کیفیت وجود دارد، تا حدی روشن نموده و نتایج آن را در حد بضاعت خود، در حوزۀ معماری جاری سازد. در این راستا با ابتنای بر آنچه از قلمرو اندیشۀ عارفان اسلامی مستفاد می شود، می توان گفت که یک اثر معماری نیز همچون کلیت پدیده های عالم اعم از مصنوع و طبیعی، زنده و ذومراتب بوده و بسطی طولی در نظام هستی دارد: از مرتبۀ ماهوی یا باطنی تا نمود بیرونی یا ظاهری. اما مبتنی بر قاعدۀ سلسله مراتب وجودی در پدیده ها، زندگی ذاتی مکان های مختلف نسبی است. در این میان کیفیت و کمیت یک مکان نیز دو مولفۀ اساسی و تعین بخش مرتبۀ ظاهری آن هستند که میزان هستی ذاتی یک مکان، به آن ها نیز سریان پیدا می کند. نکتۀ مهم تر آنکه در فهم عرفانی از میان دو وجه ظاهری مکان، کیفیات آن تقدم وجودی، مرتبه ای و معرفتی نسبت به کمیت آن داشته و در واقع نسبتی طولی با ذات مکان دارند. پس می توان استنباط نمود تاثیرگذاری عمیقی که به واسطۀ حضور در آثار معماری اسلامی رخ می دهد، در وهلۀ اول به مناسبت ذات زندۀ این مکان هاست؛ که این میزان از زندگی از مجرای کیفیات چندسطحی مکان ها از سوی مخاطبان آن ها دریافت می شود.