گونه‌شناسی مساجد بلوچستان ایران، از دورۀ قاجاریه تا معاصر

با گسترش اسلام در قرون اولیۀ اسلامی، سایر مناطق مسلمان شده براساس نوع معماری منطقۀ خود و ویژگی های جغرافیایی آن، اقدام به احداث مساجد کردند. بلوچستان ایران نیز یکی از نخستین سرزمین هایی بوده است که در اوایل قرون اسلامی، اسلام در آن گسترش یافت و مردم آن به تبع عوامل جغرافیایی، فرهنگی و مصالح ساختمانی در منطقه، مساجد خود را بنا کردند. این مساجد دارای ویژگی های متنوعی نسبت به سایر مناطق ایران هستند و در این پژوهش، این خصوصیات در دورۀ تاریخی سیصدسالۀ اخیر، مورد شناخت و بررسی قرار می گیرد (از دورۀ قاجاریه تا معاصر)، این دورۀ تاریخی باتوجه به نمونه های قابل بررسی و مشاهده انتخاب شده است. بدین سان برای تبیین ویژگی ها تمایزی ذکر شده که حاوی نکات ارزشمندی از زمینه های شکل گیری معماری است. هدف از پژوهش، شناسایی ساختار شکلی فضایی مساجد بلوچستان و معرفی گونه های برآمده از این تحلیل شکلی فضایی است. برای این منظور، از روش تحقیقِ توصیفی تحلیلی بهره گرفته شده است و جمع آوری اطلاعات ازطریق مطالعات کتابخانه ای و برداشت و بازبینی مساجد بلوچستان می باشد. در این پژوهش، ابتدا مساجد برحسب موقعیت مکانی به سه دسته مساجد عشایری، روستایی و شهری تقسیم شده و سپس برحسب معیار شکلی فضایی گونه شناسی صورت گرفته است. تفاوت گونه ها در نحوۀ شکل گیری و ارتباط فضای باز، بسته و نیمه باز در الگوی فضایی مسجد است. یافته های گونه شناسانه حاکی از سه گونۀ صحن ـ شبستان، گونه صحن ـ رواق ـ شبستان و گونۀ دوشبستانی است. بیشترین تنوع گونه در دسته مساجد روستایی واقع شده است. مساجد شهری علی رغم تزیینات بیشتر و مصالح جدید در ساخت آن ها و مساحت زیاد، همچنان از ساختار کالبدی فضایی مساجد روستایی تبعیت می کنند. همچنین بررسی ها نشان می دهد گونۀ صحن ـ رواق ـ شبستان در حال حاضر، پرکاربردترین الگوی ساخت مساجد است و گونۀ دوشبستانی رو به فراموشی گذاشته است. گونۀ صحن ـ شبستانی همچنان الگوی مساجد ساده و کوچک در نقاط کم تراکم جمعیتی است.