بازشناسی مفهوم محله در شهرهای کویری ایران نمونه مطالعاتی محله‌های شهر نایین

در ادبیات برنامه‌ریزی و طراحی شهری معاصر، پرداختن به مقیاس‌های خرد شهری در سلسله‌مراتب نظام تقسیمات شهری، به‌عنوان مهم‌ترین مقیاس سکونتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. اهمیت این موضوع به همراه ویژگی‌های پایدار واحدهای سنتی، در همۀ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی باعث شده است که الگوهای ارائه‌شده در نظریه‌های غربی به‌گونه‌ای بر پایۀ بسیاری از اصول واحدهای سنتی همان کشورها باشد. معادل واحد همسایگی، شاخص‌ترین مقیاس سکونتی در ایران، یعنی محله است. بررسی مطالعات موجود در تحلیل مفهوم و ساختار محله‌های سنتی ایران نشان می‌دهد که از یک سو، عمدۀ این مطالعات و نتایج آن‌ها توصیفی بوده و از سوی دیگر، بر پایه‌های روش‌شناختی روشنی، استوار نیستند. ازاین‌رو تاکنون نظریه‌ای درخور که با فرهنگ و شرایط زندگی معاصر در ایران هماهنگ باشد، ارائه نشده است. این پژوهش بر این نکته تکیه دارد که از طریق موردکاوی محلات در شهرهای تاریخی ایران، مبتنی بر تحلیل‌های کیفی و کمی، می‌توان به ابعاد جدید از ماهیت محلات دست پیدا کرد. لذا با توجه به تمرکز عمدۀ مطالعات ایرانی، بر مناطق کویری و همچنین ساختار شناخته‌شده و موجود شهر تاریخی نایین متشکل از 7 محله در فلات مرکزی ایران، نایین به‌عنوان نمونه مطالعاتی پژوهش انتخاب شده است. در این پژوهش از روش‌های تفسیریتاریخی، توصیفیتحلیلی، تحلیل محتوا و موردپژوهی استفاده شده است. این مطالعات به کمک اسناد تاریخی، مشاهدات میدانی، مصاحبۀ مبتنی بر تاریخ شفاهی محلات و بهره‌گیری از نرم‌افزار تحلیلی arc gis، امکان تدوین مدلی ویژه جهت تحلیل محله‌های شهر نایین در قالب مولفه‌های کمی و کیفی را فراهم آورده است. مولفه‌های کمی و کیفی در کنار هم واقعیت‌ها را می‌سازند، اما در این پژوهش به‌دلیل بررسی دقیق‌تر و همچنین اهمیت و کمبود مطالعات در زمینۀ ابعاد کمی محله‌ها، این دو بعد به‌صورت جداگانه در محله‌های شهر نایین مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از بررسی این مولفه‌ها در بخش کیفی مشخص می‌سازد که شکل‌گیری و تغییرات شهر و محلات آن به‌صورت مستمر و تدریجی در راستای همسازی مناسب بافت موجود با تغییرات و نیازهای جدید تا دورۀ قاجار و پیش از پهلوی ادامه داشته است. در این میان آداب‌ورسوم و ارزش‌های اجتماعی ازجمله مذهب نقش تعیین‌کننده‌ای در نوع عناصر، ویژگی‌ها، کیفیت روابط، نحوۀ شکل‌گیری و هویت محله‌‌ای و شهری داشته است. از سوی دیگر، وضعیت سخت اقلیمی و محدودیت منابع آبی نیز سبب فشردگی بالای کالبدی و همچنین محدودیت جمعیت و وسعت محله‌ها و شهر نایین شده است. یافته‌های این پژوهش در بعد مولفه‌های کمی نشان می‌دهد که مساحت کوچک‌ترین محلۀ نایین 3/2 هکتار و بزرگ‌ترین آن‌ها 2/8 هکتار است. این ارقام بسیار کمتر از حدود شناخته‌شده برای یک واحد همسایگی معاصر در غرب است. همچنین میانگین فاصلۀ خانه‌ها در هر محله به‌ترتیب از میدانچه‌ها 131 متر، از بازار 171 متر، از مسجد 81 متر بوده است که به وضوح، نشانگر سازگاری فواصل با توان عابر پیاده و اهمیت مسجد در بافت به‌دلیل تعداد زیاد آن‌هاست.

Relearning the Concept of Mahalleh [Neighborhood] in Iranian Desert Cities, Case Study: Mahallehs in Naeen

In contemporary urban planning and design literature, smallscale urban divisions attract much consideration as the most important scale of residential use. In addition, the sustainable characteristics of traditional units has made the introduced models by Western planners to be based on the principles of their respective traditional neighborhood units. The equivalent of a neighborhood, the most prominent residential scale in Iran, is the mahalleh. A review of existing studies on the concept and structure of an Iranian mahalleh shows that, on the one hand, the results were mainly only descriptive, and on the other hand, were not based on a clear methodology. So far, no appropriate theory matching the culture and contemporary life in Iran is introduced yet. This study assumes that through case studies of mahallehs in historical cities based on qualitative and quantitative analysis, new dimensions of the nature of a mahalleh can be defined. Therefore, according to the main body of Iranian research in the context of cities in the central desert, in addition to the already known historical context of Naeen consisting of seven mahallehs, it was selected as the case for this research. The historical analysis and interpretation, descriptiveanalytical, case study, and content analysis methods were used in this study. Data from historical records, field observations, and interviews on oral history were utilized in analysis by ArcGIS software to compile a special model of mahallehs in Naeen, enabling the evaluation of quantitative and qualitative indicators. The results of the evaluation of qualitative indicators identified that the development of the city and its mahallehs was gradual and in harmony with new requirements until the Qajar period. The customs and social values, especially religious values had a decisive role in the emergence of elements, attributes, and quality of connections, as well as the formation of the city and neighborhood identity. Also, harsh climate conditions and limited water resources led to dense building masses, while also limiting the size and populations of the mahalleh and the city. Quantitative findings show that the area of the smallest mahalleh is 2.3 hectares, while the largest is 8.2 hectares. These figures are much less than the contemporary western neighborhood unit. The mean distance between houses in each mahalleh is, respectively, 131 meters from the local square, 171 meters from the bazaar, and 81 meters from the local mosque. This clearly indicates pedestrian compatibility of the model, in addition to the importance of the mosque owing to their large number.