فهم چیستی پوشش پتکانه از طریق تحلیل نمونه‌های نخستین در معماری ایران

براساس تعریفی اولیه، پتکانه نوعی گوشه‌سازی است شامل چند ردیف تاقچه (تاسه) که روی هم سوار می‌‌شوند و جلو می‌آیند. توسعه و تکامل این اندام منجر به شکل‌گیری یکی از جالب‌ترین و پیچیده‌ترین تاق‌های ایرانی به نام تاق پتکانه می‌گردد که به‌دلیل شباهت با برخی دیگر از گونه‌های تاقی و پوشش‌های تزیینی، کمتر به‌عنوان یک پوشش مستقل به آن پرداخته شده است. این مقاله در پاسخ به یک سوال بنیادی شکل گرفته است که «مفهوم پتکانه به‌عنوان یکی از گونه‌های پوشش فضا در معماری ایران چیست؟» در پاسخ به این پرسش، مقاله حاضر پیشینه شکل‌گیری این اندام را از نخستین گام‌های پیدایش بررسی می‌کند. بدین منظور، ابتدا اطلاعات مربوط به نمونه‌های نخستین از طریق «مشاهده و برداشت مستقیم میدانی»، «مصاحبه با استادکاران و مرمت‌گران ابنیه» و «مطالعات کتابخانه‌ای» برداشت می‌شود. پس از آن، نظام هندسی و ساختار سازه‌ای نمونه‌ها از طریق مدل‌سازی با نرم‌افزارهای سه‌بعدی‌سازی پیاده می‌شود. در نهایت، مقایسه و تحلیل یافته‌های مرتبط به همه نمونه‌ها، با استفاده از روش توصیفی‌ـ تحلیلی، به تعیین اندام‌ها و اجزای سازنده پوشش پتکانه و مرزشناسی آن با دیگر پوشش‌ها می‌انجامد. براین ‌اساس، پتکانه در بدو ظهور، با ایده گوشه‌سازی در گنبدخانه در معماری پیش از اسلام، ارتباط معناداری دارد. در ادوار بعدی، با ارتقای دانش فنی معماران مسلمان، باربری بالای باریکه‌تاق‌ها موجب می‌شود که از آن‌ها برای پوشش یک کنج استفاده شود و ترکیبی از یک باریکه‌تاق‌ و دو تاسه به‌وجود آید. در ادامه، این ایده در چهار سوی دهانه تکرار و با پیدایش «گوشه‌سازی سه کنج با باریکه‌تاق»، مسیله گوشه‌سازی با کارایی بهتر و هندسه غنی‌تر حل می‌شود. در نهایت، ترکیب باریکه تاق‌های مطبق موجب ایجاد فضاهای پلکانی در زیر سازه و توسعه افقی و عمودی تاسه‌ها و ایجاد ماهیتی یکپارچه می‌شود که می‌توان آن ‌را پوششی نو به ‌نام «پتکانه» خواند.