الگوی طراحی شهری بیشاپور

پس از فروپاشی حکومت پارتیان به دست اردشیر بابکان، در اوایل قرن سوم میلادی، قدرتی جدید به نام سلسله ساسانی روی کار آمد. تعدد آثار تاریخی به‌جای‌مانده از این دوره تاریخی به نسبت دوره پارتی، نشان می‌دهد که میزان فعالیت‌های عمرانی، مانند ایجاد شهرها، قلعه‌ها، پل‌ها و سدها، رشد قابل توجهی داشته است. بنیان تعدادی از شهرهای تاریخی ایران به دو پادشاه نخستین سلسله ساسانیان، اردشیر و شاپور، منسوب است. بیشتر این شهرها روی نواری ساخته شده‌اند که بین خلیج فارس و حاشیه جنوبی و جنوب غربی رشته‌کوه‌های زاگرس کشیده شده‌ است. این نوار تنگه هرمز را به بین‌النهرین و سپس تیسفون متصل می‌کرده است. شهر بیشاپور در نقطه‌ای از این حوزه که رشته کوه‌های زاگرس کمترین فاصله تا آب‌های خلیج فارس را دارند، به دستور شاپور ساخته شده است. پرسشی که در این مقاله به آن خواهیم پرداخت، چگونگی انتخاب هندسه شهری بیشاپور توسط طراحان ساسانی است. این مطالعه براساس تحقیقات میدانی در کنار مطالعات کتابخانه‌ای، شامل مطالعه تطبیقی با شهرهای هم‌دوره آن شکل گرفته است. تحول سیاست‌های حکومتی و فرهنگی از دوره پارتی تا دوره ساسانی، شامل تمایل به تمرکز سیاسی در تغییر الگوی ساخت شهرها قابل ارزیابی است. شهر گور و بیشاپور، شاخصه‌های نقطه عطف طراحی شهرهای جدید با دیدگاه بنیانگذاران ساسانی بودند. شهر گور نمادی از طراحی شهر برای دستیابی به قدرت و بیشاپور نمادی از مرحله استقرار و ثبات را با دیدگاه‌های مشترک به نمایش می‌گذارد. یکی از روش‌های مطالعه این شهرها، بررسی و تحلیل هندسه کلی آن‌هاست. در این مرحله، نحوه تعامل طراحی با طبیعت اطراف، از اهمیت کلیدی برخوردار است. بیشاپور نمادی از استفاده مفید از عوارض طبیعی در کنار هندسه منظم است. استفاده از محورهای عمود برهم از اصول طراحی شهر بیشاپور است. یکی دیگر از مهم‌ترین قواعد به‌کاررفته در طراحی این شهر، تقارن‌محوری و توجه به یک نقطه تمرکز در طرح است که در مقیاس‌های مختلف به‌کار گرفته شده است.