ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز

مسجد کبود تبریز یکی از نفایس معماری ایرانی است که با وجود اهمیت بی‌بدیل این بنا در منظومه میراث معماری ایرانی، ابهاماتی درباره آن وجود دارد. مقاله حاضر به بررسی یکی از این ابهامات می‌پردازد که درباره ویژگی‌های سبکی این مسجد است،. دلیل تردیدها درباره شیوه معماری این بنا، مربوط به هندسه پلان و ترکیب حجمی خاص آن است که باعث شده این بنا از دیگر نمونه‌های معماری مسجد در ایران متمایز باشد. شیوه معماری این بنا اگرچه باب جدیدی در طراحی مسجد در معماری ایرانی گشود، لکن نتوانست اشتیاق و رغبت معماران بعدی را برای تکرار و تکمیل فرم آن برانگیزد؛ لذا اندیشه به‌کاررفته در آفرینش معماری مسجد کبود تبریز، همچون تک‌ستاره‌ای بود که برای یک‌بار درخشید و سپس خاموش شد. نوشتار حاضر در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست: ?. هویت معماری مسجد کبود تبریز ریشه در فرهنگ معماری کدام سرزمین دارد؟ ?. اگر ترکیب حجمی این بنا برگرفته از الگوهای معماری وارداتی است، پس چرا فرم‌های معماری ایرانی در سیمای آن موج می‌زنند؟ ?. در تکوین نهایی این اثر معماری، اتمسفر فرهنگی ایرانِ قرن نهم چگونه و به چه میزان اثرگذار بوده است؟ این پژوهش به‌لحاظ محتوا، با روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده و در مرحله مطالعه تطبیقی با دیگر نمونه‌های معماری، از روش بررسی قیاسی نیز بهره گرفته شده است. در این مقاله، نتیجه می‌شود که بنای مسجد کبود تبریز هرچند شباهت فرمی به برخی آثار معماری عثمانی دارد، معماران سازنده آن که هنرمندان ایرانیِ خطه آذربایجان بودند، با کاربست تفکر بومی و فنون سنتی، چنان فرم وارداتی این مسجد را با عناصر فرهنگ معماری ایرانی آمیخته ساخته‌اند که محصول نهایی، سیمای معماری ایرانی به‌خود گرفته و بخشی از آن شده است.