عوامل اثرگذار بر معماری، شکل‌گیری و توزیع فضایی قلعه‌های سده‌های میانی دوران اسلامی بیجار گروس

یکی از چشم‌اندازهای مهم فرهنگ در محیط، معماری است. ویژگی‌های طبیعی و موقعیت جغرافیایی بیجار گروس در استان کردستان موجب آن شده است که در قرون میانی دوران اسلامی، پیروان فرقۀ اسماعیلی با توجه به شرایط محیطی و تلاش برای گسترش مذهب خود، دست به ساخت استحکامات دفاعی در این منطقه بزنند. در همین راستا تعداد پنج قلعه شناسایی شده است که پژوهش حاضر سعی در تبیین ویژگی‌های معماری، کارکرد آن‌ها و پی بردن به موقعیت معابر و پهنۀ ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک منطقه در دوران اسلامی (قرون 5 تا 9 ﻫ.ق) دارد. دژهای ازلحاظ معماری دارای قسمت‌های مختلف ازجمله برج، بارو، ارگ، مکتب‌خانه، دیوار دفاعی دوم، حوض‌انبار و... هستند و از مصالح بوم‌آورد مانند لاشه‌سنگ (قلوه‌سنگ و سنگ تراشیده) و ملاط گچ و در جاهای خاص آجر، خشت و ساروج در ساخت آن‌ها استفاده شده است. پلان قلعه‌ها از الگوی خاصی پیروی نمی‌کند. این دژها برای مقابله با تهاجمات انسانی، تامین امنیت و تعیین مرزها شکل گرفته‌اند که شرایط محیطی همچون دسترسی آسان به آب، غلات و دورافتادگی از مراکز جمعیتی در انتخاب محل آن‌ها تاثیر داشته است. قلعه‌ها به‌آسانی با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد یک الگوی خطی در توزیع فضایی قلاع منطقه دیده می‌شود که از شمال منطقۀ بیجار به جنوب شرقی کشیده شده و به عبارتی، یک مسیر از تخت سلیمان آذربایجان) به‌سمت دشت همدان را ترسیم می‌کند. دژهای شناسایی‌شده قابل مقایسه با قلاع برجای‌مانده از اسماعیلیان در مناطق قومس، قهستان و ارجان است.

effective factors influencing the architecture, formation, and spatial distribution of bijar garrus castles during the middle centuries of the islamic era

architecture is one of the important perspectives of every culture in its immediate and local environment. the natural features and the special strategic location of bijar garrus, particularly its position along the transit route serving as a transportation corridor from the west of iran to the northwest, made the ismaili sect build defensive fortifications in the islamic middle ages. this was due to its special environmental conditions in an attempt to spread their religion. among these defensive fortifications, five castles have been identified in this study. the present survey is an attempt to explain the architectural features and functions of these castles and find out the location of the passages and the geopolitical and geostrategic area of ​​this region in the islamic era (5th to 9th century ah). like the others in the islamic era, the castles of this region have different parts in terms of their architecture, such as the tower, the rampart, the citadel, the school house, the second defensive wall, the storage tank, and other special features. they were made of imported materials such as rubble (rubble and cut stone) and plaster mortar, and in some places, the primary construction materials were bricks, clay, and mortar. the plan of these castles does not follow a specific pattern. they were constructed mainly as defensive fortifications to deal with human invasions, provide security, and define borders. environmental conditions, such as easy access to water and grain and remoteness from population centers, are among the various factors influencing the choice of locations for these castles. one of the features of the castles studied in this survey is that they were connected easily. the present survey’s findings indicated that a linear pattern can be seen in the spatial distribution of these castles, stretching from the north of the bijar to the southeast and drawing a path from takht suleiman (azerbaijan) towards hamedan plain. the castles of this region are comparable to the remaining castles of the ismailis in other regions like qoms, qahestan, and arjan.