بازشناسی تعریف و نقش سازه‌ای خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رُک؛ شهر تاریخی کاشان

خشخاشی یا پره یکی از اندام‌های سازه‌ای در گنبدهای دوپوسته است که در فضای بین دوپوسته ساخته شده‌اند. مطالعات پیشین معمولاً این اندام را در گنبدهای دوپوستۀ نار (پیازی‌شکل) مطالعه کرده‌ و کمتر به مطالعۀ آن در گنبدهای رُک (هرمی یا مخروطی‌شکل) پرداخته‌اند؛ حال‌آنکه با توجه به تفاوت‌های شکلی و سازه‌ای پوستۀ خارجی گنبدهای دوپوستۀ رک، طرح و نقش سازه‌ای خشخاشی‌ها در آن‌ها متفاوت است. ازاین‌رو مقالۀ پیش‌ رو بر آن است که با مطالعۀ ریخت‌شناسانۀ خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رک، تعریفی تازه متکی بر نمونه‌ها از آن عرضه نماید و بر این اساس نقش سازه‌ای خشخاشی‌ها در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رک را معرفی کند. این کار با انتخاب شهر تاریخی کاشان پهنه‌ای که تعدد و تنوع نمونه‌ها در آن قابل توجه است و بررسی ده اثر واقع در داخل و خارج حصار تاریخی شهر انجام ‌شده است. در مرحلۀ اول از میان این نمونه‌ها، شش اثر که در پژوهش‌های تک‌نگاری مطالعه و مستندسازی شده‌اند، امکان مشاهده و برداشت مستقیم میدانی داشته‌اند و دربردارندۀ ترکیب‌ها و طرح‌های متنوع خشخاشی بودند، انتخاب ‌شد. در گام بعد، اطلاعات مربوط به طرح معماری و ویژگی‌های ساختمانی انواع خشخاشی‌‌ در نمونه‌های انتخاب‌شده با مشاهده و برداشت مستقیم میدانی و مطالعات تکمیلی کتابخانه‌ای گردآوری ‌شد. پس از آن، شکل کالبدی نمونه‌ها مدل‌سازی سه‌‌بعدی و با استفاده از اسناد ترسیمی تازه بازنمایی گردید تا امکان مقایسۀ طرح سازۀ خشخاشی در نمونه‌ها فراهم شود. در گام بعد با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی، طرح خشخاشی‌‌ها از منظر تعداد، موقعیت، ابعاد، شکل و فن ساخت مقایسه ‌شد. بر این اساس، خشخاشی‌ در گنبدهای دوپوستۀ رک در قالب سه شکل‌ سازه‌ای متمایز که هریک نقش سازه‌ای متفاوت دارد، تعریف ‌شد. با نگاهی کلی و در مقایسه با گنبدهای نار، در گنبدهای رک، از نقش خشخاشی‌ به‌عنوان پشت‌بند کاسته شده و نقش غالب آن سخت‌کنندۀ گریو و پوستۀ خارجی است. نتایج‌ به‌دست‌آمده تنها برای فهم کلی رفتار خشخاشی در گنبدهای رک کاربرد دارد و نمی‌توان از آن‌ها به‌صورت مستقیم برای تحلیل یک نمونۀ مشخص بهره برد.

revisiting khashkhashi’s definition and structural role in the design of detached double-shell pyramidal and cone-shaped domes, the historical city of kashan

stiffeners, known as khashkhāshi in farsi, are structural elements positioned within the interspace of double-shell domes. while prior studies have focused on stiffeners in onion-shaped double-shell domes, limited research has examined their role in pyramidal or cone-shaped double-shell domes, referred to as rok domes in farsi. this article addresses this gap by (1) providing a comprehensive definition of stiffeners in detached double-shell rok domes through an analysis of their morphology and (2) identifying their structural role within this dome type. the historical city of kashan was selected for this study due to the significant number and variety of rok dome cases. ten cases, located both within and beyond kashan’s historical city walls, were chosen for examination. in the initial phase, six examples documented in monographic research, which allow for direct field observation and demonstrate a variety of khashkhāshi combinations and designs, were selected. subsequently, data on the architectural design and structural characteristics of khashkhāshi in these selected cases were gathered through direct observation, field surveys, and supplementary library and archival research. in the third stage, a three-dimensional model of the stiffener structures was created using advanced architectural drawings to facilitate comparative analysis. finally, applying a descriptive-analytical method, the study compares khashkhāshi designs based on quantity, position, dimensions, shape, and construction techniques. this approach introduces a revised definition of khashkhāshi in rok domes, highlighting three distinct structural forms that fulfill varied roles. unlike onion-shaped double-shell domes, where khashkhāshi often function as buttresses, rok domes predominantly function as stiffeners for the dome’s neck and outer shell. these findings enhance the understanding of khashkhāshi structural behavior, specifically in rok double-shell domes, and are not directly applicable to the analysis of individual cases.