کاشی‌های زیرلعابی قاجاری در مسجد و امامزاده قلعۀ مورچه‌خورت

در قلعۀ خشتی مورچه‌خورت، مسجد و امامزاده‌ای وجود دارد که کاشی‌کاری ازاره‌های آن‌ها در دورۀ حکومت فتحعلی‌شاه اجرا شده است. پس از سیل سال 1335ش، برخی از کاشی‌های هر دو بنا از بدنه جدا شدند. در جریان تعمیرات سال 1370ش نیز تقریباً تمام کاشی‌های امامزاده از جا کنده شده‌اند. 64 قطعه از آن‌ها را به‌طور نامنظم بر دیوارهای ایوان چسبانده‌اند، حدود 250 قطعه را در انبار گذاشته‌اند، حداقل 130 قطعه را برای تکمیل ازاره‌های فاقد کاشیِ مسجد به آنجا برده‌ و قطعاً تعدادی از بین رفته‌اند. این مقاله براساس مطالعۀ میدانی، به‌دنبال پاسخ به پرسش‌هایی چون مضامین کاشی‌ها، ویژگی‌های سبکی، شناسایی و معرفی بانی و کاشی‌سازان است. اهمیت این مقاله نه‌تنها در انتشار کاشی‌های جداشده از بنای امامزاده بلکه در این است که پس از انجام این پژوهش برخی از آن‌ها از بین رفتند. یافته‌ها نشان می‌دهد که کاشی‌کاری مسجد و امامزاده در سال 1232ق به سفارش حاجی سلیمان ابن حاجی ابراهیم انجام شده است؛ کسی که شاید بانی کاشی‌های ایوان قاجاری امامزاده هارون ولایت در اصفهان نیز بوده است. کاشی‌های مسجد عمل استاد ابوالحسن بن استاد مهدی سبّاج و محدود به نقوش گیاهی است. کاشی‌های امامزاده عمل برادرش حسن‌علی و دربردارندۀ طیف گسترده‌ای از نقوش گیاهی، انسانی، جانوری و معماری است و آن‌ها را می‌توان مصداق واقعی هنر عامۀ دوران قاجار دانست.

qajar underglazed tiles in the mosque and imamzada of murcha-khurt castle

the mosque and imamzada of murcha-khurt castle were tiled during the reign of fath‘ali shah. after the flood of 1956, some of the tiles of both buildings were destroyed. during the repairs in 1991, almost all the tiles of imamzada were removed. sixty-four pieces of them were installed irregularly on the walls of the iwan, about 250 pieces were kept in storage, and at least 130 pieces were transported to the mosque for completion of the walls. their tiles fell, and some were destroyed. based on the field study, this article tries to answer questions such as the tiles’ themes, stylistic features, and identification of patron and tile makers. the importance of this article is not only in the publication of imamzada tiles for the first time but also in the fact that some of them were destroyed after the completion of this research. the findings reveal that the tiling of the mosque and imamzada was done in 1232 ah by the patronage of haji sulayman ibn haji ibrahim, who may have been the patron of the tiles of the qajar iwan of imamzada harun vilayat in isfahan.  abulhasan ibn ustad mahdi sabbaj made the mosque tiles, and their painting subject is limited to vegetal and floral motifs. the imamzada tiles are the work of his brother hassan ‘ali and contain a wide range of vegetal, human, animal, and architectural motifs. they can be considered as a real example of popular art.