گونه‌شناسی فضایی کالبدی مساجد تاریخی استان فارس

فارس همواره به‌عنوان یکی از مراکز مهم سیاسی، اجتماعی و مذهبی در ایران شناخته شده و بناهای متعددی با کاربری‌های مختلف در آن شکل گرفته‌اند. در دوران اسلامی نیز ساخت مسجد به‌عنوان یک پایگاه مذهبی در این منطقه جایگاه ویژه‌ای یافته که سبب تبدیل برخی آتشکده‌های آن به مسجد یا ساخت مساجدی با الگوهای ساده تا پیچیده شده است. با گذر زمان و رسیدگی نکردن به این بناها، برخی از آن‌ها ویران شده یا با مرمت غیراصولی، بنیان اولیۀ خود را از دست داده‌‌اند؛ اما تعدادی از آن‌ها همچنان حفظ شده و به ثبت رسیده‌اند. هدف نوشتار پیش ‌رو، معرفی مساجد تاریخی ثبت‌شده در استان و گونه‌شناسی آن‌هاست. ازاین‌رو با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی و استدلال منطقی با بررسی 63 مورد از مساجد ثبتی استان، به گونه‌بندی نمونه‌ها براساس عناصر فضایی تشکیل‌دهنده و نوع آن‌ها به‌لحاظ محصوریت فضایی (بسته، باز و نیمه‌باز) پرداخته ‌شده ‌است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مساجد فارس به سه گونۀ اصلی شامل مساجد فاقد فضای باز و نیمه‌باز «تک‌شبستانه»، مساجد دارای فضای بسته و باز «شبستان و حیاط» و مساجد دارای فضای بسته و باز و نیمه‌باز «شبستان، حیاط و رواق ایوان‌» قابل تفکیک‌اند. علاوه‌بر این سه گونه‌، شش مورد از مساجد مورد مطالعه نیز به‌دلیل برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد، جزء نمونه‌های خاص در نظر گرفته شده است که ازجملۀ آن‌ها  به مسجد سنگی ایج، سنگی داراب، جامع داراب، ایزدخواست، شیدان بوانات و خان جهرم می‌توان اشاره کرد.

physical-spatial typology of historical mosques in farsprovince

fars province has always been known as one of the important political, social, and religious centers in iran with many buildings with different uses constructed in it. in the islamic era, the construction of mosques as religious foundations proliferated in the region. this even caused the conversion of some fire temples into mosques or the construction of mosques with simple to complicated layouts. with the passage of time and the lack of care for these buildings, some of them were either destroyed or lost their original formation due to inappropriate restoration, while some others are still preserved and registered. the purpose of the following article is to introduce and formulate a typology for the historical mosques registered in the province. therefore, by using the descriptive-analytical method and logical reasoning, 63 registered mosques were examined. the samples were classified based on their constituent spatial elements and their type in terms of enclosure (closed, open, and semi-open). the findings of this research show that there are three main types of mosques in fars, including mosques without open or semi-open spaces or “single shabestan,” mosques with closed and open spaces or “shabestan and courtyard,” and mosques with closed, open and semi-open spaces or “shabestan, courtyard and ravaq-iwan.” in addition to these three types, six of the studied mosques are considered exceptions due to their unique features, among them the īj mosque, sangi mosque in darab, jami‘ mosque of darab, izad-khast, sheedan bowanat, and khan jahrom.