از ناصری تا اهواز؛ بازخوانی تجربۀ تجدد در یک شهر ایرانی عصر قاجار

هرچند بیش از صد سال از ظهور پدیدۀ «تجدد» یا مدرنیته در شهرسازی ایرانی می‌گذرد، پژوهش دربارۀ نسبت تجدد و شهرسازی در ایران معاصر، قدمتی حدوداً سی‌ساله دارد. این پژوهش‌ها حوزۀ مطالعاتی «تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران» را رقم زده است که البته نقایصی نیز دارد. «تهران‌محوری» بیش از حد پژوهش‌ها و «کم شمردن تحولات عصر قاجار» ازجمله نقایص این حوزه است که به نادیده یا دست‌کم شمردن بخشی از میراث معماری و شهرسازی معاصر ایران انجامیده. یکی از راه‌های مقابله با این نقایص پرداختن به جریان تجدد شهری در نقاط دور از مرکز یا به‌اصطلاح «مناطق پیرامونی» در ایران معاصر است. در این راستا مقالۀ حاضر به شهر اهواز، به‌عنوان یکی میراث‌های کمترشناختۀ شهرسازی معاصر ایران می‌پردازد. هرچند اهواز از شهرهای قدیم ایران است، پس از ویرانی شهر کهن در قرون چهارم-پنجم هجری، تولد و توسعۀ دوباره این شهر در عصر قاجار رخ داد. در این زمان و با احیای کشتیرانی بر کارون، قاجاریان به اندیشه تاسیس بندری در حوالی اهواز کهن افتادند که هستۀ باززایی اهواز نوین شد. مقالۀ حاضر به بررسی تجربۀ این باززایی و نسبت آن با پدیدۀ تجدد می‌پردازد. روش تحقیق مقاله حاضر تفسیری-تاریخی و مهم‌ترین منابع آن مجموعه‌ای اسناد متنی و نقشه‌های ترسیمی از سال‌های آغازین تاسیس شهر است که سعی گردیده با استفاده از آن‌ها روایتی دست‌اول از فرایند پیدایش و توسعۀ اولیۀ اهواز نوین به دست داده شود. روایت حاضر نشان می‌دهد اهواز را به‌واقع باید یکی از نمادهای تجدد شهری در ایران معاصر دانست. همچنین این بررسی نشان می‌دهد تجدد شهری در اهواز بیش از آنکه با نشانه‌های نوعی تجدد تقلیدی یا برون‌نگر که اغلب از ویژگی‌های تجدد شهری در عصر قاجار و شهرسازی معاصر ایران شمرده می‌شود همسویی داشته باشد، با معیارهای تجدد خودجوش یا درون‌زا نزدیکی نشان می‌دهد.

from nasseri to ahvaz: rereading the experience ofmodernity in an iranian city during the qajar era

in iranian urban planning, research on the relationship between modernity and urban planning in contemporary iran dates back all but thirty years. the research work comprises the field of “contemporary architecture and urban planning in iran,” although there are some limitations. the majority of studies are specific to tehran and the evolution during the qajar era is mostly underestimated in this field, leading to the oversight or underestimating of a part of iran’s contemporary architectural and urban planning heritage. one of the ways to address these limitations is to focus on the urban modernization in places far from the center, also called “peripheral areas” in contemporary iran. for this, the present article investigates the city of ahvaz as one of the lesser-known legacies of contemporary urbanism in iran. after the destruction of the ancient town of ahvaz during the fourth-fifth centuries sh, its rebirth and redevelopment took place in the qajar era. at that time, with the revival of shipping on the karun river, the qajars planned to establish a port near the ancient town, which became the core of modern ahvaz. this article examines the experience of this renaissance and its connection with the phenomenon of modernity. the descriptivehistorical research method was employed, exploring a collection of text documents and drawings from the early years of the city’s establishment, which were used to provide a first-hand account of the process of the emergence and early development of modern ahvaz. the present narrative shows that ahvaz should be considered a symbol of urban modernity in contemporary iran. in addition, this study shows that while urban modernization in iran during the qajar era is mainly considered imitative or exogenous, in ahvaz it was closer to a kind of spontaneous or endogenous process.