مسجد و مدرسۀ دارالاحسان سنندج: بررسی صورت اولیه و دگرگونی‌ها

مسجد و مدرسۀ دارالاحسان از مهم‌ترین بناهای تاریخی سنندج است که در فاصلۀ سال‌های 1226 تا 1232ق به دستور امان‌الله‌خان اردلان والی آن زمان کردستان ساخته شد. در صورت امروزیِ آن نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد بنا در طول زمان دچار تغییراتی شده و صورت ابتدایی آن متفاوت بوده است. با وجود توجه پیوستۀ پژوهشگران به بنا، هیچ تحقیق مستقلی دربارۀ صورت اولیۀ بنا و تغییرات ایجادشده در آن انجام نشده است. بنابراین، این مقاله با بهره‌گیری از ترکیب راهبردی تاریخی با راهبرد مطالعۀ موردی، به شناسایی، تحلیل و تفسیر صورت اصیل بنا و تغییرات آن در طول زمان می‌پردازد. بدین منظور، پس از شناخت وضعیت موجود بنا، همۀ شواهد تغییر بنا با مراجعه به منابع تاریخی ازجمله گزارش‌های مرمتی، اسناد تصویری (عکس و نقشه)، متون تاریخی، کتیبه‌ها و خود بنا جمع‌آوری شد. بررسی و مقابلۀ این اطلاعات نشان می‌دهد مداخلات صورت‌گرفته در بنا و اتفاقات مرتبط با آن را می‌توان در سه بازۀ زمانی دسته‌بندی کرد. در دورۀ اول (12261232ق) بنا پس از تاسیس به‌صورت پی‌درپی دچار تغییراتی شد؛ مهم‌ترین آن‌ها تغییر جایگاه بنا به مسجدجامع شهر در سال 1229ق بود که بازسازی و گسترش شبستان را به دنبال داشت. در دورۀ میانی (12321351ق/ ١٣١١ش) صورت کلی بنا تغییری نکرد، اما پس از چند دهه و با بروز مشکلاتی در تولیت موقوفه‌های بنا خرابی‌هایی به‌صورت فزاینده در آن پدید آمد که به تخریب و بازسازی مناره‌ها در سال 1343ق انجامید. در دورۀ معاصر (1311١٤٠١ش) بخش کوچکی در ضلع جنوبی بنا بر اثر احداث خیابان در سال 1311ش تخریب شد. تا سال 1314ش بنا در موقعیت جدیدش در کنار خیابان مرمت و سامان‌دهی شد. از آن پس تا امروز، به‌ویژه با ثبت بنا در فهرست آثار ملی در سال 1327ش، عمدۀ اقدامات صورت‌گرفته در جهت حفظ بنا بوده و صورت آن ثابت مانده است. در پایان، مبتنی‌بر این یافته‌ها، برخی از فرضیه‌های دانشوران پیشین ارزیابی می‌شود؛ فرضیه‌هایی دربارۀ مسجدجامع بودن بنا از ابتدا احتمال ناتمام ماندن ساخت بنا، و شباهت ساختار فضایی این بنا با مساجد بومی کردستان از این جمله‌اند.

dar-ul-ihsan mosque and madrasa of sanandaj: original design and architectural alterations

the dar-ul-ihsan mosque and madrasa، which is among the most significant monuments in sanandaj، was built between 1226 and 1232 sh by order of amanullah khan ardalan who was then the governor of kurdistan. some evidence in the building indicates that it was altered over time، differing from the original design. despite some scholarly work، no study has been conducted about its original design and architectural alterations. the present research focuses on the identification، analysis، and interpretation of the building’s original design and its transformations over time، employing a combination of a historical and a case study strategy. for this purpose، after surveying the building’s existing condition، all evidence regarding interventions in the building were collected by referring to historical sources including conservation reports، historical photographs، architectural and urban drawings، historical textual references، inscriptions، and the building itself. data collation and analysis indicate that the building transformations and related historical events can be divided into three stages. in the first phase (1226-1232 sh)، after completed construction، the structure underwent changes، the most significant being its conversion into the jami‘ mosque of sanandaj، which led to the expansion of the prayer hall. in the next phase (1232-1351 sh)، the building remained largely unchanged. however، due to some problems with its administration، the building suffered deterioration، after which the minarets were reconstructed in 1343 sh. in the recent phase (1311-1401 sh)، a small section on the southern side of the building was demolished during a street construction project in 1311 sh. by 1314 sh، the building was restored and repositioned along the new street. since then، the structure has remained unchanged، and almost all restoration works have been aimed at preservation، especially after the building’s registration on iran’s national heritage list in 1327 sh. finally، these findings enable the evaluation of hypotheses proposed by previous scholars، such as the building originally being a jami‘ mosque، the possibility of the incomplete construction، and the similarity of its spatial organization with local mosques of kurdistan