مدارس شهر یزد در روزگار آل‌کاکویه و اتابکان: بازشناسی معماری و فهم ماهیت مدارس بر پایۀ گزارش‌های تاریخی و شواهد محیطی

با تشکیل فرمانروایی کاکوییان در منطقۀ یزد، شهر یزد که پیش از آن به «کثه» معروف بود، رونق یافت و حیات تازه‌ای را آغاز کرد که بر نحوۀ توسعه و سرنوشت آیندۀ شهر موثر بود. در زمان کاکوییان، آبادانیِ شهر و روستاهای تابعِ آن از سر گرفته شد. «مدرسه» یکی از گونه‌بناهای شاخصی است که مورخانِ تواریخ یزد به برپایی آن‌ها در این دوره اشاره کرده‌اند. اتابکان دنبالۀ کار کاکوییان را گرفتند و علاوه‌بر ایجاد بناها و توسعۀ زیرساخت‌های شهری، مدارسی هم ساختند. کاکوییان و اتابکان چند مدرسه و کجا و با چه هدفی و با چه ویژگی‌های کالبدی و کارکردی‌ای ساختند؟ این‌ها پرسش‌های پژوهش‌اند. هدف از پژوهش، پیگیری چیستی و کارکرد این مدارس و ویژگی‌های معماری است. روش پژوهش «تاریخی‌‌تحلیلی» است و داده‌ها با استناد به گزارش‌های تاریخی و شواهد معماری و شهری فراهم آمده است. براساس جست‌وجوهای انجام‌شده، نُه مدرسه در سده‌های پنجم تا هشتم هجری در یزد برپا شدند که بانی آن‌ها اُمرایِ کاکویی و اتابک یا نزدیکانشان بودند. برخی از این مدرسه‌ها در داخل حصار (محلۀ شهرستان) و برخی بیرون حصار یا متصل به دروازه‌ها بنا شدند. کارکرد اصلی این مدارس بیشتر آرامگاهی است و از وجه آموزشی این بناها آگاهی روشنی در دست نیست. این‌گونه ‌بناها آن‌قدر اهمیت داشتند که با گنبد شاخص و سردر بلند، گاه با دو منار، ساخته می‌شدند و در منظرۀ شهری چشمگیر بودند. بیشتر مدارس یاد‌شده از بین رفته‌اند و دربارۀ وجود آثاری از آن‌ها، مانند مدرسۀ سلطان قطب‌الدین، می‌توان حدس‌هایی زد. مدارس این دوره را می‌توان نیای مدارس سده‌هایِ بعدی، به‌ویژه مدارسِ مظفریان و تیموریان، به حساب آورد.

madrasas of yazd in the kakuyid and atabakan periods: architecture and function of religious schools based on historical reports and environmental evidence

the city of yazd، previously known as “kasse،” prospered under the kakuyid rule in the region which led to a revival in the development of the city and its subordinate villages. historians of that period have mentioned that the madrasa (religious school) was among the significant types of buildings that were erected during this period. the atabakans continued the activities of the kakuyids; they built many buildings including madrasas and also developed urban infrastructure. the questions in this research are: what were the number of madrasas built by the kakuyids and the atabakans and where were they constructed?; what were the physical and functional characteristics of the madrasas? the purpose of the research is to trace the function of these madrasas and their architectural features. the historical-analytical research method was employed. the data was collected based on historical reports and architectural evidence. the research showed that nine madrasas were established in yazd during the fifth to eighth centuries sh by the patronage of the kakuyid and atabak rulers or their relatives. they were built inside the hisār (fortification; currently the neighborhood of šahrestan)، while others were built outside of it or connected to the gates. the current function of these madrasas is mainly funerary and there is no clear evidence left of their educational legacy. these types of buildings were so important that they were built with high domes and high portals، sometimes flanked by two minarets، making them significant elements in the townscape. although most of the mentioned madrasas are now destroyed، we can still speculate about the remnants، such as the qutb-al- din madrasa. they can be regarded as precursors to the madrasas of later centuries، especially those of the muzaffarid and timurid periods.