گونه‌شناسی معماری مساجد تبریز و باکو در دورۀ قاجار

آذربایجان یکی از مناطق باسابقه در فرهنگ و هنر ایران است که شناخت معماری آن ضروری است. برای شناخت معماری و هنر این منطقه نباید بر مرزهای کنونی تکیه کرد، بلکه باید به یاد آوریم که در گذشته‌ای نه‌چندان دور، این منطقه دارای رابطه در تبادل اندیشه‌ها، انگیزه‌ها و پیشه‌وران در زمینه‌های هنر و معماری با سرزمین‌های اطراف ازجمله اَران(جمهوری آذربایجان) بوده است. در کالبد معماری اسلامی مسجد جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است که با توجه به ثبات الگوی رفتاری در آن می‌توان فارغ از مرز‌های سیاسی و در گسترۀ مرزهای فرهنگی به گونه‌شناسی آن پرداخت. هدف این تحقیق،شناخت ویژگی‌های مساجد تبریز و باکو در دوران قاجار و دسته‌بندی آن‌ها براساس خصوصیات کالبدی و درنهایت گونه‌شناسی است. برای دستیابی به هدف مذکور، از روش تحقیق توصیفی‌تحلیلیاستفاده شده و جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و میدانی انجام شده است. در این مقاله، ابتدا مساجد تاریخی در هر دو شهرکه شامل 28 مسجد است،شناسایی و اندام‌هایی بااهمیت تعریف خواهد شدو سپسبا توجه به این اندام‌ها و ترکیب اجزای کالبدی، به گونه‌شناسی آن‌ها پرداخته خواهد شد و در ذیل معرفی هر گونه، ویژگی‌های بارز آن‌ها مورد مطالعه خواهد گرفت. مساجد این مناطقبرسه گونه است که عبارت‌اند از:مساجد گنبدخانه‌ای، مساجد گنبدخانه‌ای با رواق اطراف و مساجد شبستانی. گونۀ شبستانی فقط آذربایجان قابل شناسایی است و گونه‌های گنبدخانه‌ای و گنبدخانه‌ای با رواق اطراف در هر دو منطقه موجود است.

typology of mosques built in tabriz and baku during the qajar period

azerbaijan,with a long history of culture and art,is one of the regions in iranthat meritsarchitectural study. for this purpose, we should not limit our study to the present-day borders of azerbaijan.instead,it is important to note that in the not-so-distant past, there wasan exchange of artistic and architecturalideas, motivations, and craftspersons with its neighboring lands including aran (republic of azerbaijan). in the realmof islamic architecture, the physicality of mosquesholds a distinctive position because of their correspondence toconsistentbehavioral patterns. therefore,a typological study can be carried outnot inside political boundaries but within the extent of cultural boundaries. the ultimate purpose of this research is to reach a typology of mosques of tabriz and baku built during the qajar era according to their physical characteristics. for this purpose, the descriptive-analytical research method was used and data collection was done by library research and field studies. in this article, a total of 28 historical mosques and their important features in both citiesareintroduced, and next,they are classified according to these features and the composition of their physical elements.the characteristics of each typology are discussed next. the mosques in these areas can be classified into three types: dome-chamber mosques, dome-chamber and colonnaded mosques, and hypostylemosques. the hypostyle type can only be foundin azerbaijan, while the other two typescan be found in both regions.