الگوهای روابط فضایی در رباط‌های مسیر تاریخی جرجان به نیشابور با بهره‌گیری از نحو فضا

موقعیت ویژۀ ایران در منطقه همچون چهارراهی بین تمدن‌های مختلف شرق و غرب، این سرزمین را از راه‌های مهمی در دوره‌های مختلف تاریخی برخوردار کرده است. در مسیر شاهراه خراسان یا شرق، یک شاخۀ فرعی در شمال خراسان واقع است. راه تاریخی جرجان به نیشابور با نُه منزلگاه نقطه‌گذاری شده است و پیشینۀ تاریخی آن به قرن چهارم تا نهم هجری بازمی‌گردد. رشته کاروان‌سراهای پشت‌سرهم معدودی در ایران مربوط به پیش از دورۀ صفوی باقی مانده است. با توجه به اینکه کاروان‌سراهای زنجیره‌ای به‌دلیل کارکرد به‌هم‌پیوسته در پناه دادن به مسافران به‌احتمال زیاد هم‌زمان ساخته شده‌اند، تحلیل زنجیره‌ای از آن‌ها جایگاه ویژه‌ای در مطالعات الگوشناسی معماری ایران دارد. در این پژوهش، ابتدا با کمک روش تفسیری‌‌تاریخی، این مسیر و منزلگاه‌ها و رباط‌های آن از قرن چهارم هجری به بعد شناسایی شده‌اند. در گام بعدی، با تکیه بر نظریۀ نحو فضا و گراف‌های توجیهی حاصل از آن، روابط فضایی این رباط‌ها تحلیل شده و با کمک روش استدلال منطقی الگوهای حاکم بر این روابط تفسیر شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که نقطۀ ورود به بناها یگانه و سردر ورودی است. هشتی به‌عنوان مفصل ارتباطی در فضای میانی قرار دارد. اسطبل از طریق هشتی و برج از طریق اسطبل راه دارد. هشتی به ایوان ورودی حیاط متصل است. اتاق‌ها اطراف حیاط چیده شده‌اند؛ اما ایوانچه مفصل میان اتاق و حیاط است. وجه افتراق بناها وجود بخش‌های اضافی همانند اسطبل و شیوۀ اتصال آن‌ها با هشتی است. بدین‌ترتیب طرح این بناها در حین دارا بودن الگوی واحد، با تمهیداتی ازجمله تعداد اتاق، هشتی و شکل اسطبل برای هر بنا یگانه است.

patterns of spatial relationships in the caravanserais of the historical route from jorjan to nishapur using space syntax

iran’s unique geographical position, as a crossroad between various eastern and western civilizations, has made it a significant land with important routes throughout different historical periods. caravanserais, which some of them are registered in the unesco list of world heritage, are an important heritage of historic roads. in the route of the khorasan or eastern highway, a branch is located in the north of khorasan. the historical route from jorjan to nishapur has been a point of reference since the 4th to 9th centuries. only a few caravanserais in iran remain from before the safavid period. since chain caravanserais were likely built simultaneously due to their continuous function of providing shelter for travelers, their chain analysis holds a special position in the studies of architectural patterns. in this research, firstly, using interpretive-historical methods, the route, resting places, and caravanserais from the 4th century onwards were identified. in the next step, relying on the theory of space syntax and the resulting justified graphs, the spatial relations of these caravanserais were analyzed, and the governing patterns of these relations were interpreted using logical reasoning methods. the findings indicate that the entrance point to the buildings is unique and serves as the main gateway. hashti or octagonal vestibule serves as a pivotal communication space in the intermediate area. the stable has access through hashti, and the tower has access through the stable. hashti is connected to the entrance courtyard. the rooms are arranged around the courtyard, with the iwan (semi-open vaulted hall in the middle of each side of the rectangular courtyard) serving as the pivotal space between the rooms and the courtyard. the distinguishing feature of the buildings is the presence of additional sections such as the stable and their method of connection to hashti. thus, while following a unified pattern, the layout of these buildings is unique for each structure, with considerations such as the number of rooms, hashti, and stable shape.