بازخوانی پیشینۀ تاریخی میدان وقت و ساعت یزد با تاکید بر دورۀ صفوی و پیش از آن

میدان وقت و ساعت، یکی از میدان‌های تاریخی شهر یزد است. نگاهی به پژوهش‌های مرتبط با این میدان نشان می‌دهد که تاکنون پژوهشی مبتنی بر اسناد معتبر تاریخی که بتواند پیشینۀ تاریخی این میدان و فرایند شکل‌گیری آن را به‌درستی تبیین کند، صورت نگرفته است؛ همین امر سبب وجود ابهامات زیاد و نبود آگاهی لازم دربارۀ پیشینۀ تاریخی این میدان شده است. ازاین‌رو و با تکیه بر شواهد تاریخی و میدانی جدیدی که در دو دهۀ اخیر به دست آمده است، این نوشتار می‌کوشد که تصویر روشنی از پیشینۀ تاریخی و فرایند شکل‌گیری این میدان ارائه دهد. در همین راستا سعی شده با روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به منابع گوناگون نظیر متون تاریخی، مطالعات باستان‌شناسی، تحقیقات میدانی، اسناد تاریخی شامل عکس‌های هوایی و تصاویر آرشیوی و بررسی منابع شفاهی (پرسش از معمران مطلع از میدان)، هدف مقاله محقق شود. فهم پیشینۀ تاریخی میدان وقت و ساعت در این مقاله، متکی بر شناخت لایه‌های تاریخی آن است که بخشی از آن‌ها به‌تازگی مورد شناسایی قرار گرفته؛ از آن جمله می‌توان به زنگ میدان از قرن هفتم هجری قمری، پایاب قنات وقف‌‌آباد و پایاب قنات زارچ از قرن هشتم هجری قمری، مسجد دورۀ تیموری در شمال میدان و مشاهدات باستان‌شناسی دو دهۀ اخیر در میدان اشاره کرد. بخشی دیگر از عناصر و لایه‌های تاریخی مورد اشاره در این مقاله، هرچند پیش‌تر در سایر منابع معرفی شده‌اند، نسبت آن‌ها در فهم پیشینۀ تاریخی میدان به‌درستی مورد کندوکاو قرار نگرفته است؛ از آن جمله می‌توان به بقعۀ سیدرکن‌الدین، آب‌انبار وقت و ساعت، نخل میدان و سنگ قبر تاریخی میدان اشاره کرد. عناصر تاریخی پیرامون میدان از قرن هفتم تا قرن دوازدهم هجری قمری، گواهی بر غنای لایه‌های تاریخی در این میدان هستند. بررسی‌های مقاله نشان می‌دهد که برخلاف بسیاری از منابع که پیشینه و تاریخ شکل‌گیری میدان وقت و ساعت را به قرن هشتم هجری قمری نسبت داده‌اند، این میدان مربوط به عصر صفوی است و قدیمی‌ترین عنصر شکل‌دهندۀ بدنه محصورکنندۀ آن، آب‌انبار وقت و ساعت مربوط به اواخر عصر صفوی در ضلع شمالی میدان است.

a review of the historical background of yazd’s vaqt-o-sa‘at square: safavid era and earlier

vaqt-o-sa‘at square is one of the historical squares of yazd. the current body of research on this square shows that no study has been done that can explain the historical background and its formation process based on valid historical documents, causing many ambiguities and lack of necessary knowledge. therefore, based on new historical field evidence obtained in the last two decades, this article tries to provide a clear description of the historical background and the process of formation of this square. for this purpose, this study uses the descriptive-analytical method and various sources including historical texts, archaeological studies, field research, historical documents including aerial photographs and archival images, and oral accounts (questions from persons familiar with the square). understanding the historical background of the square is based on classifying the historical layers of the square, some of which have only been recently identified (including the historic bell from the seventh century ah, the payab of the waqf-abad qanat and that of the zarch qanat from the eighth century ah, the timurid mosque in the north of the square, and other archeological observations of the last two decades). there are also some other historical elements and layers mentioned in this article, which despite being previously introduced in other studies, were not properly investigated regarding the historical background of the square (including the tomb of seyyed rokn al-din, vaqt-o-sa‘at water reservoir, the nakhl in the square and the historic tombstone. the historical elements around the square from the seventh century to the twelfth century ah are evidence of the richness of historical layers forming this square. this study shows that although many sources date the origin of vaqt-o-sa‘at square to the eighth century ah, it was founded in the safavid era and the oldest element enclosing the square is the water reservoir on the north side of the square dating from the late safavid era.