سیر تحول مسجدجامع فرومد با تاکید بر افزوده‌های دورۀ ایلخانی

مسجدجامع فرومد، از جمله مساجد دوایوانی خراسان بزرگ است که در منطقۀ جوین خراسان و در میانۀ روستای تاریخی فرومد قرار دارد. اگرچه تاکید بر دوره‌های متعدد ساخت آن، وجه تشابه گزارش‌های موجود در باب بناست، در تاریخ احداث و توسعۀ‌ بنا و معرفی حامیان و صنعتگرانی موثر بر ساخت بنا، اختلاف‌نظرهای جدی دیده می‌شود. آنچه مسلم است وجود دوره‌های تغییرات کالبدی در مسجد اولیه و دگرگونی آن در دوره‌های متاخر است که به‌سبب وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در منطقه، که شرح آن‌ها در اسناد مکتوب وجود دارد، تعمیر و بازسازی بنا را اجتناب‌ناپذیر کرده است. پژوهش حاضر با تاکید بر اهمیت مسجدجامع فرومد و با هدف تدقیق تاریخ احداث بنای اولیه، تحولات ادواری و توسعه‌های کالبدی و شناخت افراد موثر در احداث بنا، به بررسی‌ ابعاد مختلف آن پرداخته است. راهبرد اصلی پژوهش، بهره‌گیری از رویکرد توصیفی‌تحلیلی است و در جهت پاسخ‌گویی به پرسش‌ها، پژوهشگران با تاکید بر مطالعات میدانی و مستندسازی جامع بنا و انجام مطالعات پی‌گردی، ضمن نمونه‌برداری و مطالعات آزمایشگاهی، اسناد موجود و مکتوبات تاریخی را بررسی و تحلیل کرده‌اند. بر مبنای یافته‌های پژوهش، اگرچه تزیینات موجود بازگوکنندۀ شیوۀ ایلخانی است، پی‌ریزی بنای اولیه در دورۀ سلجوقی یا پیش از آن صورت گرفته‌ است. بر اساس یافته‌های پژوهش، ساختار مسجد اولیه، تک‌ایوانی بوده که در طی زمین‌لرز‌ه‌های تاریخی منطقه، ویران شده‌ است. در دورۀ ایلخانی و با ظهور وزیر صاحب‌مقام، علاءالدین محمد‌ فرومدی و توجه وی به زادگاهش، فرومد ارج‌وقربی بیش از گذشته یافت و حاکم‌نشین منطقه شد. علاءالدین در مدت وزارت خود (716736ق)، علاوه بر احداث عمارت شهرستان (کاخ اقامتگاهی)، دارالشفا و دارالکتاب در زادگاه خود، حامی مالی عملیات بازسازی و نوسازی مسجد کهن فرومد شد. بر اساس کتیبه‌ای که بر فراز محراب منحصربه‌فرد ایوان جنوبی قرار دارد، اقدامات نوسازی زیر نظر استاد «علی بن ‌محمد المحمود الجامی الشهرستانی» صورت گرفته‌ است. در طی مداخلات دورۀ ایلخانی، با حفظ بخش‌های باقی‌مانده از تخریب ناشی از زمین‌لرزه،‌ ایوان جنوبی بازسازی، و ایوان شمالی برای اولین بار احداث شد. همچنین با شکل‌گیری طاقگان سه‌چشمه‌ای در طرفین غربی و شرقی صحن، ساختار کالبدی بنا تکمیل شد و جداره‌های بیرونی و داخلی با آجرکاری قالبی و گچ‌بری‌های پرکار و ظریف، تزیین شد.

the evolution of the faryumad mosque emphasizing ilkhanid-era interventions

the jami mosque of faryumad is a two-iwan mosque in greater khorasan, which is located in the jovein district, at the center of the historical village of faryumad. although existing studies regarding the building emphasize the existence of multiple periods of construction unanimously, there are various opinions about the date of construction, development of the building, and patrons and artisans involved in the construction it is certain, however, that there were periods of physical modifications of the original mosque and other transformations in later periods due to severe earthquakes in the region.the present study aims to investigate the date of construction of the original mosque, the history of periodic additions and physical developments, and the persons who were involved in the construction of the mosque.the main research strategy is using the descriptive-analytical approach. the researchers performed accurate field studies, comprehensive documentation of the building, follow-up studies, laboratory studies, and reviewed and analyzed existing and historical documents.according to the findings, although existing decorations reflect the il-khanid style (fourteenth century ah), the original mosque is assumed to have been built in the seljuk period (twelfth century ah) or earlier. based on evidence, the original mosque had a single iwan which was destroyed by earthquakes.during the il-khanid period, with the advent of the powerful minister ala‘ ad-din mohammad faryumadi and because of his attention to his hometown, the town gained more credibility and reflected the new minister’s glory and power. during his ministry (716-736 ah), in addition to the construction of the shahrestan mansion (residential palace), a hospital, and a library in his hometown, he became the financial sponsor of the ambitious renovation of the old mosque. according to the inscription at the top of the magnificent mihrab on the south iwan, ‘ali ibn mohammad al-mahmoud al-jami al-shahrestani was in charge of the restoration of the mosque.after the damages caused by an earthquake, during the interventions of the il-khanid period, the south iwan was reconstructed and the north iwan was built for the first time, and the intact parts were preserved. also, with the formation of the three-bay arches on the west and east sides of the courtyard, the physical structure of the building was completed and the external and internal surfaces of walls were covered with molded brickwork and delicate gypsum decorations.