بازشناسی سازمان فضایی و ساختار کالبدی باغ تاریخی چشمه علی دامغان براساس اسناد دوره قاجار

باغ چشمه‌‎علی دامغان از نمونه‌ باغ‌های آبی باقی‌مانده در ایران است که در شمال‌غربی دامغان، در مجاورت چشمه‌ای دائمی شکل گرفته‌است. در چند دهه گذشته، با تخریب حصار پیرامونی و حذف ساختارهای معماری و از بین‌رفتن نظام اکولوژیک گیاهی آن، ساختار تاریخی باغ دچار آسیب شده و علیرغم استقرار عمارت سردر، کوشک اصلی و استخر میانی، فهم شکل اصیل آن با نارسایی‌هایی همراه شده‌است. پژوهش حاضر با اذعان به اهمیت ساختار فضایی باغ چشمه‌علی و جایگاه آن در تاریخ باغ‌سازی ایرانی و با هدف بازشناسی ساختار باغ در دوره قاجار به شناسایی ابعاد مختلف آن پرداخته است. پژوهش با بهره‌گیری از مطالعات تاریخی و راهبرد تاریخی- تحلیلی به بررسی مکتوبات و اسناد تصویری دوره قاجار پرداخته و تلاش نموده تا از طریق مستندسازی کلیه شواهد موجود و تحلیل و تطبیق داده‌های درجه‌اول با وضعیت موجود، ساختار تاریخی آنرا تشریح کند. براساس یافته‌های پژوهش، در سال 1197ق، با توجه ویژه آقامحمدخان به محدوده چشمه به عنوان اتراقگاهی امن در نزدیکی استرآباد، نخستین اقدامات جدی برای شکل‌گیری باغ با ساخت عمارت آقامحمدخانی (ساختمان سردر آتی باغ) در پیرامون چشمه صورت گرفت. در سال 1217ق، بیست سال پس از اتراق لشگر آقامحمدخان در چشمه‌علی، فتحعلی‌‌شاه قاجار که خود زاده مولودخانه ارگ دامغان (1185ق) و صاحب تیول منطقه بود، در جریان لشگرکشی به خراسان، در بنای آقامحمدخانی اقامت کرده و دستوری مبنی بر تعمیر آن، ساماندهی آبگیر و ساخت کوشک اصلی، حمام و مسجد و احداث برج و باروی باغ را صادر و مجموعه را وقف حضرت ولیعصر(ع) نمود. با حضور ناصرالدین‌شاه در مجموعه در طی دو سفر خراسان (1283 و 1300ق) با دستور شخص او، تعمیراتی در مجموعه صورت گرفت. بر اساس تصاویر عبداله‌خان قاجار، باغ در این دوره، دارای حصاری خشتی (با ارتفاع 3متر)، و پنج برج مدور (به ارتفاع 5.5متر) بوده و عرصه اندرونی (شمالی) کوشک اصلی با دیواری قاب‌بندی شده از استخر جنوبی جدا بوده است. با مرگ ناصرالدین‌شاه در سال 1313ق/ 1275ش، باغ چشمه‌علی نیز همچون بسیاری از آثار دوره قاجار، از کانون توجه شاهان این سلسله دور شده و با کاسته شدن از اعتبار آن، در معرض تخریب کالبدی قرار گرفت.

spatial organization and physical structure of cheshmeh ‘ali historic garden according to qajar-period documents

the garden of cheshmeh ‘ali damghan, with an area of ​​about 1.2 hectares, is a unique example of the remaining historical water gardens in iran. it is located northwest of damghan near permanent springs. in recent decades, the historical structure of the garden suffered from the destruction of its surrounding embankments, architectural structures, and ecological systems, resulting in the deformation of its original composition. noting the significance of this garden and its spatial structure throughout the history of persian garden-building to reconstruct the structure of the historical garden in the qajar period, this paper attempts to study its different aspects. using the historical method and a descriptive-analytical approach, this paper examines original text and pictorial documents from the qajar period and tries to delineate the garden’s historical structure by documenting all available evidence and analyzing and comparing primary data with the current condition of the garden. according to research findings, in 1783, agha mohammad khan qajar built the first building in the garden near the spring. the reason for choosing this place was the proximity of cheshmeh ‘ali to astar-abad [home of the qajar tribe] and the protected nature of the region. in 1802, during the expedition to khorasan, fath-‘ali shah qajar stayed in the agha-mohammad-khani building and subsequently ordered to carry out repairs in this building, maintain the reservoir, and build the main pavilion, a mosque, ramparts, and towers. he bequeathed the complex to hazrat-e vali-e ‘asr (pbuh). later, when nasser ad-din shah resided in the garden on his two trips to khorasan (1866 and 1883), he ordered more repairs in the complex. according to the pictures of ‘abdullah khan qajar, the garden then had brick embankments (three meters high) and five circular towers (five-and-a-half meters high), and the inner (northern) area of the main pavilion was separated from the southern pool with a paneled wall. after the death of nasser al-din shah in 1896, the garden of cheshmeh ‘ali, like many other works of the qajar period, fell into neglect and underwent physical destruction.