شفاهی و مکتوب در آموزش معماری دوران اسلامی، فرضیه‌ای در باب انتقال علم در حوزۀ معماری

پژوهش‌های معطوف به بررسی نسبت علم و معماری در دوران اسلامی طی یک دهۀ اخیر، در پژوهش‌های داخلی، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته است. با این وصف پیشرفتِ پژوهش‌ها در این حوزه، هم‌زمان پرسش‌های تازه‌ای نیز به دنبال داشته است؛ از جمله پرسش دربارۀ نحوۀ انتقال علم به حوزۀ معماری که خود محتاج پرسش در باب ماهیت آموزش معماری در گذشته است؛ موضوعی که کمتر به آن توجه شده و این کم‌توجهی خود معلول دو پیش‌فرض است: پیش‌فرض اول مبتنی بر بی‌سوادی معماران گذشته و پیش‌فرض دوم ناشی از صرفاً شفاهی بودن شیوۀ آموزش معماری در گذشته است. نتیجۀ این پیش‌فرض‌ها که عمدتاً برآمده از مقایسۀ معماری ایران دوران اسلامی با معماری اروپای قرون‌وسطاست، آن بوده که آموزش معماری در ایران دوران اسلامی آموزشی شفاهی بوده که به روش سینه‌به‌سینه در کارگاه‌های ساختمانی انجام می‌یافته و از آموزش مکتوب یا مدرسه‌ای در آن خبری نبوده است. در مقالۀ حاضر با نگاهی مجدد بر دو پیش‌فرض مذکور، فرضیه‌ای جدید در خصوص آموزش معماری در این دوران مطرح می‌شود. برای این منظور طی دو مقدمه، ابتدا به مقولۀ آموزش مکتب‌خانه‌ای، به‌عنوان نوعی آموزش پیش از حرفه، در جهان اسلام پرداخته و سعی خواهد شد تصویری روشن‌تر از میزان سواد یا بی‌سوادی محترفان دوران اسلامی ارائه شود. سپس با استفاده از نظریه‌ای در حوزۀ آموزش دوران اسلامی به دو عامل «شفاهی و مکتوب» در الگوی آموزش دوران اسلامی پرداخته و سعی می‌شود جایگاه هریک از این دو عامل در این الگوی آموزش، از جمله در آموزش صناعات تبیین گردد. در نهایت با استفاده از این دو مقدمه و برخی شواهد تاریخی، فرضیه‌ای تازه در باب چگونگی انتقال علم در حوزۀ معماری عرضه می‌شود. بر اساس این فرضیه می‌توان الگویی در آموزش معماری عرضه کرد که برخلاف الگوی موجود، جایگاهی برای آموزش مدرسه‌ای و انتقال علوم عملی در آن لحاظ شده است. مطابق این الگو بنّایان دورۀ اسلامی، به‌واسطۀ آموزش مکتب‌خانه‌ای، عموماً از سواد حداقلی برخوردار بودند که ایشان را در خواندن و نوشتن و فهم اصول اولیۀ تعلیمات هندسی و ریاضی توانا می‌ساخت. لذا آموزش ایشان دارای دو رکن اصلی و مکمل یکدیگر بود. یک رکن همان آموزه‌های فنی و مهارتی است که قاعدتاً در محیط‌های کارگاهی و در حین عمل آموخته می‌شد و عمدتاً شفاهی بود؛ رکن دیگر، آموزه‌های نظری و مواد علمی است که ناگزیر بایست در محیطی مدرسه‌ای و به‌شیوه‌های مرسوم سایر آموزه‌های مدرسه‌ای، یعنی سماع و قرائت و املا آموخته می‌شد و آمیزه‌ای از «شفاهی و مکتوب» بود.

the oral and the written in architecture education of the islamic era: hypotheses about the transmission of architectural knowledge

research on the relationship between science and architecture in the islamic era has made significant progress in iran in the last decade. this progress has simultaneously created new questions, such as about the transmission of science to the field of architecture, which itself requires questioning the nature of architecture education in the past— a relatively neglected subject because of two presuppositions. the first presupposition is the illiteracy of the architects of the past and the second presupposition is the oral way of teaching architecture in the past. the result of such thinking, which is mainly derived from comparing iranian architecture during the islamic era with the architecture of medieval europe, is that architectural education in iran after islam was oral and was carried out face-to-face in construction workshops and there was no written or school education involved. in the present article, a new hypothesis about architecture education in this era is proposed by reviewing the two aforementioned presuppositions. for this purpose, through two introductions, the matter of “kuttab” or “maktab” education as a type of elementary school and pre-vocational instruction in the islamic world will be discussed first, and an attempt will be made to provide a clearer picture of the level of literacy or illiteracy of professionals in the islamic era. then, using gregor schoeler’s theory in the field of education in the islamic era, the two “oral and written” modes of education are discussed, and next, the role of each in the islamic education model especially of crafts is explained. finally, by using these two introductions and some historical evidence, a new hypothesis is presented about the transmission of architectural knowledge. based on this hypothesis, the architectural education model, contrary to the existing model, includes school education and the transmission of practical skills. according to this model, the builders of the islamic era were minimally literate, in general, through elementary school education which made them able to read and write and understand the basic principles of geometry and mathematics. therefore, this education model had two main and complementary pillars. one pillar included the technical skills teachings that were usually taught in workshop environments in practice and were mainly oral processes; the other pillar, however, included the theoretical teachings and scientific materials which were taught in a school environment and by the usual methods of school teachings, i.e., sama‘ (audition), qira’a (recitation) and imla’ (dictation). thus, architecture education combined both oral and written modes.