رباط سپنج، مطالعۀ تطبیقی و تدقیق دورۀ تاریخی

رباط سپنج در شمال شرق شهرستان شاهرود از جمله بناهای تاریخی ارزشمند با تزیینات فاخر آجرکاری در قرون میانۀ هجری است که در عمدۀ منابع تحقیقی از آن به‌عنوان بنایی ایلخانی یاد شده است. بررسی دقیق‌تر تاریخچۀ اثر و تطبیق تزیینات آن با تعدادی از کاروان‌سراها و دیگر بناهای قرون میانۀ هجری این گمان را مطرح می‌کند که اثر به دوران پیش از حملۀ مغول تعلق دارد. با وجود این، تشخیص قدمت آن تا حدودی دشوار است زیرا بخش‌های زیادی از بنای اصلی تخریب شده و تنها قسمت ورودی و حصار پیرامون در شکل اولیه باقی مانده است. در واقع گرچه فرم اصلی پلان بنا به‌شکل حیاط مرکزی قابل تشخیص است، ساخت خانه‌های روستایی در محل میانسرا، در دوران متاخر، پلان را تا حد زیادی مخدوش کرده است. این پژوهش با هدف تعیین قدمت رباط سپنج انجام گرفته است و این پرسش اصلی را مطرح می‌سازد: آیا رباط سپنج را می‌توان با توجه به شواهد موجود و بررسی‌های تاریخی‌ تطبیقی، اثری متعلق به پیش از حملۀ مغول تلقی کرد؟ شیوۀ انجام پژوهش پیش رو، به‌رغم محدودیت‌های موجود در بررسی میدانی (خاصه کاوش و پی‌گردی)، با تمرکز بر سه بخش اصلی انجام گرفت: نخست بازشناسی اثر در منابع تاریخی و پژوهش‌های پیشین؛ دوم بررسی تزیینات بنا و تطبیق آن با نمونه‌های مشابه از ابنیۀ هم‌دوره. سوم بررسی تطبیقی شواهد موجود از پلان و ورودی بنا با نمونه‌های شاخص و شناخته‌شده از کاروان‌سراهای هم‌دوره (مشخصاً سلجوقی و ایلخانی). در نهایت این پژوهش نشان می‌دهد با وجود آنکه اکثر منابع تحقیقی حکم به ایلخانی بودن رباط سپنج دارند، تعلق بنا به دوران پیش از حملۀ مغول محرز است و نزدیک‌ترین دورۀ تاریخی قابل حدس، اواخر عصر سلجوقی است.

ribat of sepanj, comparative study and dating

ribat-i sepanj, located on the northeast of shahrud, is among the valuable historical monuments boasting magnificent brickwork ornamentation. it dates from the middle centuries of the hegira and is mentioned in most research sources as a construction of the ilkhanid period. a closer look at the history of the monument and the comparison of its decorations with that of a number of other caravanserais and monuments of the middle centuries of islam raises the idea that it dates back to the pre-mongol era. however, it is not easy to date the monument because many parts of the original building are destroyed and only the entrance and the enclosure wall remain in their original form. although the original plan is recognizable in the form of the central courtyard, the construction of rural houses in the courtyard greatly distorted the plan in later periods. this study aims to determine the time of the initial construction of the ribat-i sepanj, and to answer the main question: can the ribat-i sepanj be considered a construction of the pre-mongol invasion according to the available evidence and historical-comparative studies? the method of conducting this study, due to the limitations of field research (especially excavation and tracking) focuses on three main items: first, studying the monument based on historical sources and previous research works; second, studying the ornamentation and comparing it with similar other samples from contemporary monuments; and third, conducting a comparative study of the available evidence remaining of the plan and entrance of the monument with those of the well-known examples of contemporary caravanserais (specifically from the seljuq and ilkhanid period). finally, although most researchers consider ribat-i sepanj to be an ilkhanid monument, the present study finds that the monument recognizably dates from the pre-mongol invasion, and the closest historical period attribution is the late seljuq era.