پایش تاریخی در ارزیابی اصالت آرایه‌های معماری مدرسۀ رکنیۀ یزد با نگاهی به اصول حفظ میراث جهانی

با ثبت جهانی بافت تاریخی شهر یزد در سال 1396ش/ 2017م و تاکید بیشتر بر حفاظت از بناهای تاریخی در قالب بافت شهری یزد، تلاش برای انجام گونه‌های مختلف پایش، با هدف صیانت از اصالت آثار تاریخی فراهم شد. پژوهش حاضر که رویکردی کیفی و تفسیرگرا دارد، در جست‌وجوی نقش پایش تاریخی به‌عنوان روشی برای ارزیابی اصالت آرایه‌های معماری مدرسۀ رکنیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تک‌بناهای این بافت است. مستندسازی سابقه‌ای از مداخلات بر پایۀ اصول حفظ میراث جهانی و در عین‌ حال دستیابی به پیشینه‌ای از عوامل آسیب‌رسان به بنا در خلال این پژوهش انجام‌شده است. ازاین‌رو تحقیق حاضر پس از تبیین مفهوم پایش تاریخی، به ارائۀ اسناد موجود دربارۀ آسیب‌ها و مداخلات مدرسۀ رکنیه و همچنین تجزیه‌ و تحلیل محتوایی اسناد برای شناخت نقاط بحرانی آسیب‌ها و در نهایت دستیابی به دوره‌بندی مرمت آرایه‌های معماری و ارزیابی اصالت آن می‌پردازد. بر طبق اسناد، مهم‌ترین آسیب‌های واردشده به مدرسۀ رکنیه شامل ترک‌ها و آسیب‌های سازه‌ای ناشی از حفر چاه‌ها در حریم بنا و رطوبت ناشی از آن و نیز فعالیت موریانه در داخل بنا بوده است. در خارج بنا تخریب ایوان، مداخلات و تصرف‌های سازه‌ای قدیمی و نیز ریختگی کاشی‌های گنبد به‌خصوص در بدنۀ غربی در اثر عوامل طبیعی، آسیب‌های مستمر در بنا هستند. این عوامل آسیب‌ در برنامه‌ریزی آینده باید از نظر میزان فعالیت، مورد سنجش قرار گیرند. در باب ارزیابی اصالت، نتایج به‌دست‌آمده منجر به قابل ‌تفکیک شدن بخش‌های اصیل و بخش‌های غیراصیل ولی ارزشمند در این بنا شده است. پوستۀ داخلی گنبدخانه، دیوار اسپر ایوان و کتیبۀ کاشی‌کاری ساقۀ گنبد در بخش بیرونی بنا کاملاً اصیل و مربوط به دورۀ آل‌‌مظفر است. نقش و اجزای مادی ایوان و نمای آن، همچنین کاشی‌کاری‌های گنبد که مجدداً اجرا شده، از آثار مداخلاتی پنجاه سال گذشته است. بازسازی و تکمیل این بخش‌ها با تکیه ‌بر شناخت سبکی مرمتگران و التفات به نقوش کاشی‌کاری‌های قدیمی موجود در مدرسۀ شهاب‌الدین قاسم طراز، مدرسۀ شمسیه و مسجدجامع یزد انجام‌ گرفته است. هدف این‌گونه مداخلات، تکمیل موجودیت کالبدی و کاربردی بنا در عین تلاش برای خوانایی بهتر اثر بوده است. بخش‌های بازسازی و نوسازی‌شده اگرچه از لحاظ مداخلات مبانی نظری مورد توجه بوده ولی جنبه تاریخی و باستان‌شناسی نداشته و قابل استناد به‌عنوان سبک آل‌‌مظفر یزد نیست. پیرو نتایج به‌دست‌آمده برنامه‌ریزی برای حفظ و نگهداری این دو بخش نیز می‌بایست از همدیگر تفکیک ‌شده و به‌طور کاملاً واضح و شفاف با تصمیم‌گیری‌های جداگانه انجام گیرد.

historical monitoring for authenticity assessment of architectural decorations in seyyed rokn ad-din madrasa according to the principles of world heritage preservation

after the inscription of the historical city of yazd on the world heritage list in 2017, more emphasis was put on the preservation of historical monuments within its urban structure. simultaneously, more effort was made to carry out different types of monitoring to protect the authenticity of historical monuments. this study, using a qualitative and interpretative approach, researches the role of historical monitoring as a method to assess the authenticity of the architectural revetments of seyyed rokn ad-din madrasa (or rukniyya), which is one of the most important monuments of this city. the history of interventions based on the principles of world heritage preservation as well as the history of deteriorating factors that altered the building is documented in this research. for this, after defining the concept of historical monitoring, this paper documents the damages, repairs, and interventions that occurred in the rukniyya. content analysis of these documents was carried out to identify the risk critical points and finally to draw the timeline of the restorations of the architectural revetments to assess their authenticity. according to these documents, significant damages in the rukniyya include cracks, structural damages caused by the digging of wells in the periphery of the building and the subsequent moisture, and termite activity inside the building. outside, the destruction of the main arch of the iwan, structural interventions, and the falling of dome tiles due to natural conditions specifically on its western side are among the major damages. the damaging factors should be considered in terms of activity levels in future conservation plans. for the purpose of authenticity assessment, the findings of the investigation differentiate authentic parts from later alterations in this building. the inner shell of the dome, the end wall of the iwan, and the tile inscription on the dome stem are materially authentic and date from the muzaffarid period. the motifs and material components of the iwan and its facade as well as the tiles on the outer shell of the dome are interventions of the past fifty years. these parts were reconstructed based on the architectural style of the fourteenth century, imitating the tilework patterns in the shahab ad-din qassem madrasa, shamsiyyeh madrasa, and the jame‘ mosque of yazd. the purpose of such interventions was to preserve the physical and functional features of the building and improve its legibility. although the reconstructed and renovated parts are interesting in terms of restoration works, they do not have historical or archeological value and cannot be referenced as muzaffarid-style artwork. the findings of the study show that two separate conservation plans are required for each of these two parts of the building providing clear and transparent decisions.