تحلیل فناور‌ی ساخت بنای سد تاریخی کُریت طبس

مطالعۀ سد و بندهای تاریخی به‌منظور ارزیابی تاریخ احداث بنا و تحلیل فناوری و خلاقیت به‌کاررفته در طراحی آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و در پژوهش‌های انجام‌شده تا‌کنون کمتر به ‌آن پرداخته شده ‌است. سد تاریخی کُریت طبس در حاشیۀ کویر مرکزی ایران و در فاصلۀ 56 کیلومتری شهر طبس در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. در این پژوهش که از طریق بررسی‌های میدانی، آزمایش‌های آزمایشگاهی و مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده، برای اولین بار ابعاد و نقشه‌های دقیق وضع موجود بنا برداشت شده و برای تعیین عمر و دوره‌های ساخت به‌وسیلۀ نمونه‌برداری از بخش‌های مختلف بدنۀ سد، فناوری به‌کاررفته برای احداث آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج پژوهش انجام‌شده نشان می‌دهد که این سد قوسی با مصالح بنایی، از نظر فناوری اجرای بدنۀ سد بدون احداث تونل انحراف آب در رودخانه، ساخت مرحله‌ای و تعبیۀ تمام عناصر ضروری یک سد، به‌عنوان یک رکورد تاریخی در موضوع افزایش ارتفاع سدها به شمار می‌رود. بر اساس نتایج مطالعات سال‌یابی به روش ترمولومینسانس، این سد با قدمت بیش از 700 سال در چند مرحله با فواصل زمانی مختلف تکمیل شده و در انتهای هر مرحله و پس از پایان عمر مفید سد به‌علت پر شدن مخزن از رسوبات، مرحلۀ بعدی افزایش ارتفاع آن انجام شده و ارتفاع نهایی آن از بستر رودخانه به 54.4 متر رسیده است. بخش اول بدنۀ سد با ارتفاع 16.8 متر از بستر رودخانه در سال 685 هجری شمسی احداث شده و در مراحل دوم، سوم و چهارم که هرکدام به‌ترتیب با فاصلۀ حدود 50، 350 و 100 سال از مرحلۀ قبل انجام شده، بنای اولیه به‌اندازۀ 19.2، 9 و 9.4 متر افزایش ارتفاع داده شده است. این سد که فناوری ساخت آن در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته، از مصالح سنگی نامنظم و منظم و همچنین آجر ساخته شده و حدود هفت قرن توسط ساکنان منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.

Historical Kurit Dam in Tabas: Analysis of the Construction Technology

Studying historical dams and embankments, determining their construction date, and investigating the type of technology and creativity used in their design are of particular importance, yet few studies have addressed these so far. The historical Kurit Dam is located at the edge of the Central Desert of Iran, about 56 km away from Tabas in the province of South Khorasan. This study uses field and library research methods and laboratory experiments. The exact dimensions and drawings of the current situation of the dam structure were surveyed for the first time, and the lifespan and different phases of construction were determined by taking samples from different parts of the dam body. Moreover, the technology used to construct this structure was investigated. The results reveal that this masonry arch dam which was constructed without a diversion tunnel in the river serves as a historical record in terms of technology, phased construction, and installation of all necessary elements of a dam. Results of thermoluminescence dating show this dam is more than 700 years old and is constructed in several phases at different time intervals. After the end of the useful life of the dam when the reservoir was filled with sediments, the dam height was increased and its final height from the riverbed reaches 54.4 m. The first part of the dam body with the height of 16.8 m from the riverbed was constructed in 685 AS. The second, third, and fourth parts, with the intervals of about 50, 350, and 100 years from the previous stage, increased the height of the initial structure by 19.2, 9, and 9.4 m, respectively. This dam was constructed of irregular and regular stone material as well as bricks and was employed by the locals for about seven centuries.