بررسی آرایه‌های آجری خانه‌های تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی

در خانه‌های تاریخی بهبهان، دو گونه معماری سنگی و آجری با الگوهای ساختاری و تزییناتی متفاوت مشاهده می‌شود. قدمت بناهای آجری کمتر و غالباً مربوط به اواخر دورۀ قاجار و پهلوی است. در این بناها، آجر در هر دو بخش اجزا سازه‌ای و تزییناتی به‌ کار رفته است. نقش تزیینی آجر از ابتدای کاربرد این مصالح مورد توجه بوده و تزیینات آجری به‌عنوان یکی از آرایه‌های شاخص معماری بهبهان در بخش‌های مختلف بنا و به شیوه‌های گوناگون اجرا شده‌ است. لیکن مطالعات زیادی در این زمینه صورت نگرفته و مطالب ارائه‌شده در حد گزارش‌هایی در خلال معرفی بناهای تاریخی است. ضروری است که تحقیق و تفحص بیشتری در زمینۀ شناخت این تزیینات صورت گیرد. هدف از این مقاله بررسی تزیینات آجری خانه‌های تاریخی بهبهان به‌منظور مستندنگاری و کمک به ارائۀ الگوهای طراحی در پژهش‌های آتی است. لذا در ابتدا بر اساس اسناد و منابع موجود، تزیینات آجری در معماری ایران مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با برداشت‌های میدانی و با روش تحلیلی‌توصیفی، الگوهای تزیینی در نمونۀ پژوهش، دسته‌بندی شده و انواع آجر مصرفی، انواع نقوش، شیوه‌‌‌های اجرا، محل کاربرد و سبک تزیینات بررسی شده است. برای این منظور، 28 خانۀ تاریخی و بیش از 50 سردر مطالعه شده و 47 نقش استخراج شده است. نتایج نشان می‌هد تزیینات آجری غالباً در جداره‌های داخلی حیاط به کار رفته و جداره‌های خارجی به‌‌جز سردر، فاقد تزیینات است. نقوش آجری به شیوه‌های خوون‌چینی، رگ‌چین، گل‌انداز، مشبک و گره‌سازی اجرا شده‌اند و شکل‌های متنوعی از آجرِ تراش به‌ویژه در حاشیه‌سازی، قاب‌بندی‌ و قطاربندی‌ها و در ترکیب با نقوش گل‌انداز و رگ‌چین به کار رفته‌اند. نقش‌ها عمدتاً حاصل تکرار الگوهای پایه هستند. الگوهای پایه به‌صورت جناغی، گل‌های پنج‌رگی، هفت‌رگی، نه‌رگی و یازده‌رگی (به‌صورت ساده و ترکیبی) مشاهده شده‌اند. سبک طرح و نقش در تداوم آجرکاری ایرانی، به‌صورت هندسی و بر پایۀ اصل تقارن شکل گرفته‌ است.

Investigation of Brick Arrays of Historical Houses in the City of Behbahan in the Pahlavi Period

In Behbahan historical houses, two types of stone and brick architecture with different structural and decorative patterns can be seen. In brick buildings, which are less old and often date to the late Qajar and Pahlavi periods, bricks have been used in both structural and decorative components. The decorative role of brick was recognized from its early usage, and it has been used as the main ornamentation in Behbahan’s architecture works in different parts of buildings and in different manners. However, few studies have been done on brick decorations, except for brief reports composed during the introduction of some historical monuments; hence, further research is required to introduce such ornamentation. The purpose of this study is to investigate and document the brick decorations of historical houses in Behbahan in order to provide design patterns for use in future studies. Therefore, based on available documents and references, brick ornaments in Iranian architecture were studied first. Next, using field surveys and an analyticaldescriptive method, the decorative patterns in the research samples were categorized and the types of bricks used, types of patterns, methods of execution, place of application, and style of decoration were then examined. For this purpose, 28 historical houses and more than 50 frontispieces were studied and 47 patterns were extracted. The results show that brick decorations have often been used for the interior walls of courtyards (exterior walls were not decorated except for the frontispiece, i.e., the entrance). Brick patterns were executed using ornamentation techniques such as khavunchini, ragchin (course), golandaz, lattice form, and gereh; and various forms of brick cutting were also used especially in edging, framing, and string courses in combination with golandaz and ragchin traceries. The traceries are mainly the result of the repetition of basic patterns. Basic patterns are observed in the form of chevron, fiverow flowers, sevenrow flowers, ninerow flowers, and elevenrow flowers (simple and combined). The style of decorations is geometric, based on the principle of symmetry in line with the continuity of Iranian brickwork tradition.