خاستگاه و تحول نقش‌مایۀ شاخ فراوانی (کورنوکوپیا) در هنر و معماری عصر قاجار

هنر در میان اقوام و تمدن‌های مختلف، اساساً با دو جریان یا پدیدۀ رایج مواجه بوده است: یکی حفظ داشته‌ها و پرورش دستاوردهای بومی، و دیگری اقتباس و همگون‌سازیِ عناصرِ خارجی یا وارداتی. این فرایند دوگانه در تمدن ایران هم، به‌خصوص در حوزۀ نقش و تزیین، به‌نوبۀ خود وجود داشته است، به‌طوری که از ادوار پیش از اسلام تا دوران میانه و متاخر اسلامی، علاوه بر مجموعه‌‌ آرایه‌ها و نقش‌مایه‌های موجود، عناصری از فرهنگ‌های غیربومی نیز به این هنر راه یافته و در گذر زمان با تغییر و تعدیل، یا تکامل و دگردیسی مواجه شده است. کورنوکوپیا یا شاخ فراوانی یکی از این نقوش است که پیشینۀ آن به یونان باستان و دورۀ اساطیر می‌رسد. این آرایه در زمان حضور جانشینان اسکندر در ایران، در عصر سلوکیان و اشکانیان تحت‌تاثیر فرهنگ هلنیستی، متداول و با یک دوره تاخیر طولانی، در پی شیوع و تشدید جریان فرنگی‌مآبی، دوباره در هنر و معماری عصر قاجار ظاهر می‌شود. پژوهش حاضر با روش تاریخی و توصیفی‌تحلیلی در پی دستیابی به اهدافی از قبیل بررسی احتمالِ استمرارِ نقش‌مایۀ کورنوکوپیا از هنر ایرانِ پیش از اسلام و تسری آن در تزیینات وابسته به معماریِ دورۀ متاخر اسلامی در ایران (به‌ویژه عصر قاجار) است. تشریح ویژگی‌های بصریِ این آرایه، نحوۀ همنشینی آن در کنار دیگر عناصر بومی و غیربومی، میزان تاثیرات غرب، و عوامل موثر در ترغیب هنرمند ایرانی‌ قاجاری به کاربست مجدد و تغییر و تعدیل احتمالی آن در حوزۀ معماری و تصویرگری، از دیگر اهداف پژوهش است. نتایج حاصل از این مطالعه، مبیّن آن است که کاربست نقش‌مایۀ مذکور در تزیینات وابسته به معماری قاجار (گچ‌بری، کاشی‌کاری، دیوارنگاری) برآیند جریان تاثیرگذاری به نام «فرنگی‌سازی» است که اوج آن از نیمۀ دوم حکومت قاجاریه (سلطنت ناصری) به‌بعد در همۀ شئونِ حیات اجتماعی، فرهنگی و هنری جامعۀ ایرانی نمایان می‌شود. این نقش به‌دنبال مبادلات تجاری و ارتباطات فرهنگی با فرنگ و از پی آشنایی هنرمندان و صنعتگران بومی با گنجینۀ تصویریِ هنر غرب، در تزیینات الحاقی بناها ظاهر می‌شود. اما این نمود و ظهور، با توجه به حضور و حیات نسبیِ سنّت‌ها، حال‌وهوایی همگون و هماهنگ با دیگر اجزا و عناصر تزیینیِ بومی می‌یابد؛ چنان‌که برخلاف نمونه‌های غربی، به‌ندرت به‌صورت منفصل ترسیم می‌شود و گاه حتی در دنبالۀ بند اسلیمیِ ایرانی و به‌عنوان جزئی از یک ساختار منسجم گیاهی و تجریدی که مختص هنر و معماری ایران است، نمودار می‌شود.

Cornucopia Motif in Qajar Art and Architecture: Origin and Evolution

Two common trends in the arts of different cultures and civilizations have principally been, first, preserving and developing native accomplishments, and second, adopting from foreign and imported elements. This dual function existed in Persian civilization from the preIslamic to the middle and late Islamic periods, wherein nonnative elements found their way into the culture and were adopted or transformed over the course of time. Cornucopia or Horn of Plenty is among such nonnative designs, the origin of which dates back to ancient Greek mythology. Cornucopia first appeared in the art of successors of Alexander in Iran, i.e., the Seleucids and the Parthians. After a long absence, it reappeared in the art and architecture of the Qajar period as a result of Europeanization. The present research studies the probable continuation of this decorative motif from preIslamic Persian art to the architecture of the late Qajar era, employing a historical method and descriptiveanalytical approach. Investigating the visual characteristics of cornucopia, its juxtaposition with native and nonnative elements, as well as the contributory factors in motivating artists and artisans of the Qajar period in applying this motif are among the aims to be pursued. The results demonstrate that the use of cornucopia in Qajar architectural decoration (stuccowork, tilework, wall painting) was the outcome of a trend of farangisazi (Europeanization), the extreme manifestation of which could be seen from the second half of the Qajar period (Nasserid reign) in all aspects of the social, cultural, and artistic life in Iran. This motif appeared in architectural decorations following the commercial and cultural interactions Iran established with European countries, which led to an acquaintance with western visual motifs. However, this motif was integrated into indigenous decorative artwork in the atmosphere of Persian deeprooted traditions. The result of this native transformation appears in a harmonious composition with other Persian decorative elements. Persianized cornucopia never appears singularly, but as an element of stylized floral motifs or arabesques as are the defining characteristic of Persian art and architecture.