سیر تحول ابنیۀ هم‌جوار با میدان ارگ اراک، از زمان ساخت در عصر قاجار تا به امروز

هم‌زمان با رخدادهای سیاسی عصر قاجار و نیاز به ایجاد مرکزی جدید در غرب کشور، برای ایجاد امنیت و کنترل شورش‌ها و ناآرامی‌های رخ‌داده در ناحیه‌ای که امروز اراک خوانده می‌شود، فتحعلی‌شاه قاجار به یوسف‌خان گرجی دستورِ ساخت شهری نظامی در ناحیۀ‌ عراق عجم می‌دهد؛ شهری که همانند نام‌های متعددش چون سلطان‌آباد، اراک و شهر نو، دگرگونی‌های بسیاری به خود دیده است. اراک از معدود شهرهای ایرانِ عصر قاجار است که ساخت آن بر اساس نقشه‌ای ازپیش‌طراحی‌شده انجام‌ گرفته و در اصل به‌عنوان قلعه‌ای نظامی در ذهن بانیانش تصور می‌شده است. این شهر عناصر و ویژگی‌های شاخصی دارد که کمتر بدان پرداخته شده و مهم‌ترین آن‌ها میدان ارگ است. کارکرد نظامی شهر در اندک مدتی از معنی تهی شد و به‌تبع آن، میدان ارگ اراک که قلب شهر را تشکیل می‌داد، تحولات بسیاری به خود دید؛ در این میان، ساختمان‌های میدان ارگ نیز که علاوه بر بخش‌های مسکونی نظیر حمام‌ها، مدارس، مسجد و بناهای عمومی و دولتی متعدد بوده است، طی این دوران تجدید بنا یا تخریب‌ شده‌اند. مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی سفرنامه‌ها، اسناد، نقشه‌ها و عکس‌های تاریخی به‌جامانده از میدان ارگ اراک، که به‌شیوۀ‌ توصیفی‌تاریخی در این مقاله انجام‌ شده است، نشان می‌دهد که با توجه به نقاط عطف تاریخی و برهه‌های حساس زمانی، در طول حیات شهر اراک، می‌توان سیر تحول میدان ارگ را در هشت مرحله بررسی نمود و در هر مرحله، دگرگونی‌های کالبدی رخ‌داده در ابنیۀ موجود در این میدان را شناسایی کرد؛ مراحلی که از زمان ساخت و پیدایش شهر تا امروز، دگرگونی‌های اراک از شهری نظامی، به تجاری و سپس صنعتی و در پی آن تغییرات رخ‌داده در کالبد و عملکرد میدان ارگ را نشان می‌دهد.

Development of Buildings around Arak’s Arg Square: from the Time of Construction in the Qajar Era to Present

Concurrent with political events of the Qajar era and the need to establish a new government center in the west of Iran to help with securing territories and controlling riots and unrest, Fath lsquo;Ali Shah, the second Qajar King, commissioned Yusuf Khan Gorji to build a fortress in the area previously called ʿEraqe ʿAjam. After a short time, the new town, which was called Arak or Sultanabad, went under many changes. Arak is one of the few towns built in the Qajar period according to a predesigned plan, originally conceived as a military fortress by its founders. It has prominent features that have been hardly studied, the most important of which is the military forum or ldquo;Arg. rdquo; Along with the development of the city, the military function faded in a short time. The Arg square underwent many changes including changes in its function and surrounding buildings such as residential quarters, baths, a mosque, and a school, which were either rebuilt or destroyed during the recent century. Library research and review of travelogues, documents, maps, and available historical photographs of the Arg Square were done in a descriptivehistorical method, showing that according to historical milestones and critical periods in the life of Arak, eight stages can be traced to study the development of the Arg Square. In each stage, physical changes in the buildings around this square can be identified based on historical documents. These stages show the development of the city from its foundation and construction to the present, its transformation from a military town to a commercial and then industrial one, followed by changes in the buildings and function of the Arg Square.