مطالعۀ توسعۀ شهری اصفهان از دورۀ شاه‌عباس یکم تا دورۀ شاه‌عباس دوم با تاکید بر نقش زاینده‌رود

اصفهان اگرچه از پیش از دورۀ صفوی شهری واجد اهمیت بود، بخش بزرگی از اعتبار خود را مدیون برگزیده شدن به‌عنوان پایتخت در این دوره است. این اتفاق به دلایل عمدتاً امنیتی در سال یازدهم حکومت شاه‌عباس یکم (حک 9961038ق) رخ داد و به ‌دنبال آن تغییراتی در جهت عمران و بهسازی شهری در اصفهان صورت گرفت. نتیجۀ مداخله‌های شهری دورۀ شاه‌عباس یکم، توسعۀ شهری اصفهان به‌سمت جنوب بود که با محوریت خیابان چهارباغ از زاینده‌رود عبور می‌کرد و تا نزدیکی کوه صفه تداوم می‌یافت. بیشترین مطالعات انجام‌شده در خصوص توسعۀ اصفهان به ساخت‌وسازهای دورۀ شاه‌عباس یکم اختصاص دارد که تشکیل‌دهندۀ بخش‌های مهمی از تصویر اصفهان صفوی است. این در صورتی است که به نظر می‌رسد اصفهان صفوی توسعه‌ای یکباره نداشته و در دوره‌های پس از شاه‌عباس یکم نیز، هم در بخش دولتخانه و هم در حاشیۀ زاینده‌رود، تغییرات و افزوده‌هایی به بخش‌های سلطنتی رخ داده است. هدف این مقاله، بررسی سیر توسعۀ دولتخانه اصفهان پس از دورۀ شاه‌عباس یکم با تکیه بر نقش منظر زاینده‌رود در آن است. در این مقاله تلاش شده است تا با نگاهی کیفی و به روش توصیفی‌تاریخی بر اساس وقایع تاریخی و اسناد موجود، به تغییرات شهری رخ‌داده در بازۀ زمانی سال‌های 1006ق‌ پایتختی اصفهان در زمان شاه‌عباس یکم‌ تا 1077ق‌ پایان حکومت شاه‌عباس دوم‌ پرداخته شود. نتایج حاکی از آن است که اگرچه از ابتدای پایتختی اصفهان طرح‌هایی برای توسعۀ شهری موجود بوده، این طرح‌ها و برنامه‌ها تا پایان حکومت شاه‌عباس یکم، به توسعۀ طولی شهر عمدتاً به‌سوی جنوب منتج شده است. در دوره‌های بعدی تا انتهای حکومت شاه‌عباس دوم (حک 10521077ق)، حدود توسعۀ شهری اندکی تغییر کرد؛ به‌طوری که حاشیۀ زاینده‌رود به مکانی برای استقرار دولتخانۀ نوظهور تبدیل شد. این در حالی است که بخش عمدۀ توسعۀ عرضی اصفهان ماحصل افزوده‌های صفوی به‌دلیل حضور زاینده‌رود و علاقۀ شاه‌عباس دوم به برگزاری جشن‌هایی در حاشیۀ آن بوده است.

Urban Development in Isfahan: from Shah ‘Abbas I to Shah ‘Abbas’ II Based on the Role of Zayandeh-Rud

Although an important city before the Safavid dynasty, Isfahan mostly owes its weight to the time when it was selected as the capital. This decision was made in the eleventh year of Shah lsquo;Abbas rsquo; I (15881629 AD) reign for security reasons, after which extensive rehabilitation and development took place in the city. The interventions of Shah lsquo;Abbas I led the development of the city toward the south by crossing the ZayandehRud via ChaharBagh street as the main axis, reaching ultimately to Mt. Soffeh. Studies on Safavid Isfahan are mostly limited to constructions during the reign of Shah lsquo;Abbas the Great. However, it seems that Safavid Isfahan was developed gradually also during the time following that of Shah lsquo;Abbas I with additional royal constructions in the dowlatkhaneh as well as along the ZayandehRud front. The objective of this paper is to study the stages of development of the Safavid dowlatkhaneh in Isfahan after Shah lsquo;Abbas I with emphasis on the role of ZayandehRud. In this paper, the urban development of Isfahan is studied from the time Shah lsquo;Abbas I selected it for his capital in 1598 AD to the end of Shah lsquo;Abbas rsquo; II reign in 1666 AD, using a descriptivehistorical method based on chronicles and documents. The results confirm the existence of a designed urban plan from the beginning of Shah lsquo;Abbas rsquo; I era which was mostly realized in urban development toward the south during his reign. In the following eras, the limits of urban development expanded so that the riverfront became the ground for the construction of the new dowlatkhaneh. In other words, ZayandehRud and the tendency of Shah lsquo;Abbas II to perform special ceremonies on its front changed the course of Safavid urban interventions in Isfahan.