بازآفرینی ساختار مجموعۀ صاحب‌آباد تبریز بر پایۀ مستندات تاریخی

شهر تاریخی تبریز به‌عنوان پایتخت سیاسی حکومت‌هایی چون ایلخانیان، ترکمانان قویونلو و صفویان، میراث‌دار گنجینه‌های ارزشمند معماری و شهرسازی در طول ایام بوده که از پس گذر سالیان دور و رخدادهای تاریخی، جز ردّ پای کمرنگی از این آثار بر جای نمانده است. میدان و مجموعۀ صاحب‌آباد تبریز نیز به‌عنوان آغازگری بر فضاهای باز شهری ایران، از جمله آثار باشکوه روزگاران گذشته می‌باشد که سنگ بنای آن به دورۀ ‌ایلخانان مغول بازگشته و در حال حاضر جز نامی تغییریافته (صاحب‌الامر) و چند بنای رو به تخریب کامل، اثری از آن قابل مشاهده نیست؛ ازاین‌رو تلاش برای شناخت پیشینۀ تاریخی این مجموعه و نیز باززنده‌سازی شکوه گذشتۀ آن، گامی ضروری در راستای افزایش پیوستگی تاریخی و نیز حفظ هویت این مجموعه است. بر همین اساس، پژوهش حاضر در راستای پاسخ به این پرسش که »ساختار کالبدی و عملکردی مجموعۀ صاحب‌آباد از آغاز پیدایش، در دورۀ حکومتی ایلخانیان تا دورۀ حکومتی صفویان به چه ترتیب بوده است «، با استناد بر متون و منابع تاریخی شامل اسناد نوشتاری و تصویری، دگرگونی‌ها و تحولات این مجموعه را گام‌به‌گام مطالعه و تحلیل کرده است. روش تحقیق این پژوهش بر اساس تحلیل محتوا، با راهبرد تفسیری‌تاریخی بوده و نتایج حاصل از مطالعات، تحلیل‌ها و تطبیق تواریخ، ضمن احترام بر پژوهش‌های پیشین، حاکی از یک طراحی مرحله ‌به ‌مرحله (نه از پیش اندیشیده) برای کلیت مجموعه و متاثر از رویدادهای سیاسی‌حکومتی (انتخاب تبریز به‌عنوان پایتخت) در آغاز پیدایش و نیز حوادث طبیعی و جنگ‌های تاریخی در ادامه می‌باشد. اوج تکامل کالبدی و عملکردی مجموعۀ صاحب‌آباد و نیز عظمت عرصۀ میدان در روند تاریخ، در دوران حکومت شاه‌طهماسب صفوی (930984ق) بوده و پس از این دوران مجموعۀ صاحب‌آباد گام در راه افول خود گذارده است.

Reconstruction of Saheb-abad Complex in Tabriz Based on Historical Documents

Historical Tabriz holds a rich architectural and urban legacy from the time it was the political capital of Ilkhanid, Turkmen Qoyunlu, and Safavid powers, of which only traces remain today over the course of historical events. The Sahebabad square and complex which was among the earliest examples of urban open spaces of Iran dates back to the Mogul Ilkhanid era, of which only some deteriorated buildings remain and an altered name (Saheb alAmr). Therefore, it is important to research the historical background and glory of this complex in order to preserve its past identity and improve historical continuity. In order to find answers to the research question which is about the physical and functional structures of the Sahebabad square and complex from the very beginning of its creation (Ilkhanid period) to the height of its glory (Safavid period), the developments of this complex were studied and analyzed step by step using historical texts and sources such as written and illustrated documents. The content analysis research method was used with an interpretivehistorical strategy. The results indicate a stepbystep design (not a predetermined design) affected by political/governmental forces (choosing Tabriz as the capital) at the early stages, and by natural events and historical wars through the rest of its history. The height of its physical and functional grandeur was during the reign of the Safavid monarch Shah Tahmasb.