معرفی و گونه‌شناسی تزیینات هندسی در آرایه‌های معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی دورۀ ایلخانی در ایران، دارای پلان هشت‌ضلعی، هشت مناره و سه بخش گنبدخانه، تربت‌خانه و سرداب است که با تزیینات متعدد کاشی‌کاری، گچ‌بری، آجرکاری و... آراسته شده است. یکی از انواع تزیینات شاخص در آرایه‌های معماری این بنا، تزیینات هندسی است که به‌تنهایی و گاه در تلفیق با سایر نقوش یا کتیبه‌ها از آن‌ها استفاده شده است. این پژوهش با هدف معرفی انواع تزیینات هندسی به‌کاررفته در آرایه‌های معماری گنبد سلطانیه و گونه‌شناسی این تزیینات شکل گرفته است. در راستای دستیابی به این هدف، پرسش اصلی این مقاله به تزیینات هندسی موجود در آرایه‌های معماری گنبد سلطانیه و معرفی گونه‌های شاخص تزیینات هندسی در این بنا اختصاص دارد. روش یافته‌اندوزی بر اساس پژوهشی میدانی (عکاسی) و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که روشی توصیفی‌تحلیلی دارد. نتایج مطالعات حاکی از آن است که کاربرد تزیینات هندسی از جایگاه بسیار مهمی در تزیینات گنبد سلطانیه برخوردار است به‌نحوی که تقریباً در تمامی قسمت‌های بنا از قبیل طاق‌ها، سطوح دیوارها و...، می‌توان به نمونه‌های متنوعی دست یافت. این تزیینات عمدتاً شامل گره‌های پُرکاری است که تلفیق این گره‌ها با تزیینات گیاهی و کتیبه‌ها و همچنین کاربرد تکنیک‌های اجرایی متنوع بر پیچیدگی، تنوع و زیبایی آن‌ها می‌افزاید. بیشترین درصد را گره‌هایی بر پایۀ عدد مبنای شش، هشت، ده و دوازده، به خود اختصاص داده که از بداعت و گستردگی فراوانی برخوردار است. همچنین سنت تبدیل گره‌ها (تبدیل گره کُند به تُند)، یکی از گونه‌های مهم موجود در تزیینات هندسی این بنا به شمار می‌رود.

Introduction and Typology of Geometric Decorations in the Architectural Ornaments of the Dome of Sultaniyya

The Dome of Sultaniyya is one of the most important monuments of the Ilkhanid era in Iran, which has an octagonal plan, eight minarets, and three sections including the dome chamber, turbatkhana, and the cellar. It is abundantly decorated with tilework, stucco, brickwork, etc. One of the key architectural ornaments in this building is geometric decorations that are applied either singularly or in combination with other designs or inscriptions. The purpose of this study is to introduce and derive the typology of geometric decorations used in the architectural ornaments of the Dome of Sultaniyya. Therefore, the main question here is to introduce geometric decorations in the architectural ornaments of the Dome of Sultaniyya and the introduction of their significant types. Data was collected through both field and library research following a descriptiveanalytical method. The results of the study show that the use of geometric decorations is among the key types of decorations in this monument, seen in almost all parts of the building such as arches, wall surfaces, etc. These decorations consist mainly of intricate gerehs [lit., knots] and their integration with plant motifs and inscriptions. Different technical applications increase the complexity, variety, and beauty of these decorations. Most gerehs are based on six, eight, ten, and twelvepointed polygons, which make them exquisite and extensive. Also, the tradition of ldquo;transforming knotwork rdquo; is considered as one of the important types of decoration in this building.