سیر تحول حرم حضرت معصومه(س) با تاکید بر سلسله‌مراتب ورود (تشرف) از دورۀ صفوی تا دورۀ قاجار

فضاهای ورودی در اماکن مقدس که زائر به شوق زیارت و به‌منظور برطرف شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، دارای کیفیت‌هایی مبتنی بر آداب زیارت هستند که به آن‌ها سلسله‌مراتب تشرف گفته می‌شود. پژوهش‌های متعددی دربارۀ ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی دربارۀ ورودی اماکن مقدس ایران به انجام رسیده، اما نسبت به تاثیر این سلسله‌مراتب در ادراک مخاطب (زائر یا سیاح) پژوهش‌های اندکی صورت گرفته است. بررسی‌های این پژوهش نشان می‌دهد حرم حضرت معصومه(س) در دورۀ‌ صفوی و قاجار دارای سلسله‌مراتب تشرف بوده است که در طول این دوران در حال تغییر مداوم بوده و نسبت به زمان حاضر نیز متفاوت بوده است. مقاله به دنبال پاسخ این پرسش است که وجود سلسله‌ای از فضاهای ورودی چه تاثیری بر ادراک مخاطبان حرم حضرت معصومه(س) می‌گذارد. برای ایجاد تصویری مناسب از تشرف به حرم در دورۀ‌ صفوی و قاجار می‌بایست با روش تحقیق توصیفی به واکاوی منابع و اسناد کتابخانه‌ای پرداخت. مهم‌ترین منابعی که می‌تواند تصویر گذشتۀ حرم حضرت معصومه(س) را بازسازی کند منابع تصویری (نقشه، گراور و عکس) و منابع مکتوب تاریخ شهر قم، به‌خصوص سفرنامه‌های زوار، تجّار و سیّاحانی است که قصد شهر قم را داشته و یا از آن عبور کرده‌اند. از آنجایی که این پژوهش در جست‌وجوی تاثیرات ادراکی سلسله‌فضاهای ورودی اماکن مقدس است، متن سفرنامه‌ها که بیان ادراک و احساس خاص نگارندگان آن‌ها هنگام ورود به حرم است، مهم‌ترین منبع پژوهش هستند. حاصل بررسی‌ منابع تصویری و متون سفرنامه‌ها، تصویر مشخصی از سلسله‌مراتب تشرف به حرم، همچنین سیر تحولات آن از دورۀ‌ صفوی تا انتهای قاجار را نشان می‌دهد. در این نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه(س) با ذکر جزئیات فضاهای متوالی و تاثیرات آن بر ادراک مخاطبان برای نخستین بار معرفی می‌شود.

The Development History of the Holy Shrine of Hazrat-e Ma‘soumeh (pbuh) in Qom, Iran:Hierarchy of Entry From the Safavid Period to the Qajar Period

Entrance to sacred places where pilgrims enter enthusiastically for pilgrimage and request for divine bestowal expose one of the characteristics of pilgrimage called the hierarchy of entry. There have been numerous studies on the necessity and quality of sequential spaces for entry to sacred sites in Iran, but little research has been done on the cognitive impact of this hierarchy on the visitor (pilgrim or tourist). The findings of this study show that the shrine of Hazrate Ma lsquo;soumeh (pbuh) always had a spatial hierarchy during the Safavid and Qajar periods, although it was constantly modified, and still different from how it is currently. This paper seeks to study the cognitive impact of the hierarchy of entry on the visitors of Hazrate Ma lsquo;sumeh holy shrine. In order to reconstruct a proper picture of entry into the shrine in the Safavid and Qajar periods, a descriptive research method was used to analyze library sources, most importantly, pictorial sources (maps, engravings, and photographs) and written sources containing the history of the city of Qom mdash;especially the travelogues written by pilgrims, merchants, and travelers who traveled to or passed through Qom. Since this study seeks to understand the cognitive impacts of the hierarchy of entry to sacred places, travelogues are the most important sources of research as they express the perception of writers upon their entrance to the shrine. Examination of visual sources and texts of travelogues reveals a clear picture of the hierarchy of entry to the shrine, as well as its development from the Safavid period to the end of the Qajar period. This paper, for the first time, introduces the hierarchy of entry to the holy shrine of Hazrate Ma lsquo;soumeh (pbuh) with details of sequential spaces and their cognitive impact on visitors.