عمارت‌های باغ نظر شیراز و دگرگونی‌های کالبدی- کارکردی آن‌ها

باغ ایرانی در طول حیات تاریخی خود، کارکردهای گوناگونی داشته و محل رخدادهای متعددی بوده است. ازاین‌روی، افزون بر عمارت اصلی باغ می‌توان نشانی از دیگر عمارت‌ها را نیز بازجست. باغ نظر شیراز با قدمتی دست‌کم از روزگار زند همواره باغی کلیدی در مجموعۀ زندیه بوده که تاکنون تحولات کالبدی‌ کارکردی متعددی یافته است. با این حال مبنای پژوهشی ژرف نبوده است. هدف این پژوهش بازشناسی مجموعه‌عمارت‌های جنبی این باغ از روزگار زند تاکنون و بازشناسی ارزش‌های معماری و هندسی این عمارت‌هاست که هم‌اکنون از میان رفته‌اند. راهبرد این پژوهش تفسیری‌تاریخی است که با نگاهی تبیینی و کل‌نگر به روایت تحولات عمارت‌های جنبی باغ مبتنی‌ بر اسناد نوشتاری، تصاویر و عکس‌ها و دیگر مستندات اندک میدانی می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که این باغ همواره در طول حیات خود تا پیش از روزگار پهلوی به‌عنوان کانون حکومتی‌تشریفاتی شهر بوده و در دورۀ معاصر نیز ماهیتی فرهنگی به خود گرفته است. عمارت‌های باغ به‌جز عمارت اصلی آن (کلاه‌فرنگی)، شامل »عمارت‌های سردر « در روزگار زند و مجموعۀ »عمارت آینه یا کاخ همایون « (شامل سه بنای متصل به یکدیگر) و »عمارت خورشید « هستند که در روزگار قاجار ساخته شده‌اند. عمارت آینه با ایوان آینه‌کاری‌شده مهم‌ترین بنای رسمی باغ با ازاره‌هایی از پهلوانان شاهنامه بوده که در ضلع شمال غربی باغ ساخته شده است و عمارت خورشید در ضلع شمالی باغ واقع شده و محل انجام امور دیوانی بوده است. تحولات رخ‌داده در عمارت‌های جانبی باغ را می‌توان در شش دسته جای داد: 1. شکل‌گیری عمارت‌های اولیه (زندیان)؛ 2. تحول و دگرگونی (فتحعلی‌شاه)؛ 3. تداوم و فرسایش (محمدشاه و ناصرالدین‌شاه)؛ 4. رونق و شکوفایی (مظفرالدین شاه)؛ 5. فرسایش (احمدشاه)؛ 6. نابودی و تخریب (پهلوی اول).

The Buildings of Nazar Garden in Shiraz and Their Physical/Functional Modifications

The Persian Garden has had various functions during its history and has been host to numerous events. Henceforth, in addition to the main building of the garden, it is essential to examine other structures in it as well. The Nazar Garden of Shiraz, dating from at least the Zand period, has always been the key garden in the Zandieh complex, which has gone through many functional modifications throughout its history. The purpose of this research is to identify the buildings of this garden from the Zand era up to the present time, and their architectural and geometric values as well. The strategy of this research is interpretivehistorical and it aims to narrate the development of the auxiliary buildings based on texts, images, photographs, and other limited available documentation.The results of this research show that this garden had always been a royal/ceremonial center up to the Pahlavi era, and in the contemporary period, it has acquired a cultural character. Other than the main building (KolahFarangi), other buildings include the ldquo;Gatehouse rdquo;, the ldquo;Ayeneh (Mirror) Building rdquo; or the ldquo;Palace of Homayoun rdquo; (including three interconnected buildings), and the ldquo;Khorshid (Sun) Building rdquo;, which were built during the Qajar period. The Ayeneh Building, the most significant official building of the garden, has a mirrorworked iwan and was decorated with plinths depicting the heroes of the Shahnameh. It was built on the northwest side of the garden. The Khorshid Building is located north of the garden and served administrative purposes. The development of the garden buildings can be classified into six phases: 1. Formation of the primary buildings (Zand period); 2. Transformation (Fath lsquo;Ali Shah period); 3. Continuity and deterioration (Mohammad Shah and NasseradDin Shah); 4. Flourishing (MozaffaradDin Shah), 5. Deterioration (Ahmad Shah), and 6. Destruction (Pahlavi I).