آیندۀ نظام‌سازی زکات در هندسۀ تامین مالی دولت اسلامی در ایران در آیینۀ فقه شیعه

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و استقرار حکومت اسلامی این انتظار به‌وجود آمد که زکات نقش بسیار مهمی در مدیریت اقتصادی ایران ایفا کند. علی‌رغم دغدغه‌های جدی برای این امر و تحقیقات گستردۀ علمی در این زمینه، مجموعه دلایلی از جمله مسائل فقهی سبب شد که این موضوع در حد شایسته به سرانجام نرسد. بررسی فقه مالیات‌های اسلامی همراه با انطباق آن با شرایط جمهوری اسلامی ایران دلالت بر آن دارد که تنها برخی از آرای فقهی در خصوص زکات، امکان نظام‌سازی را ایجاد می‌کند که عمدتاً نظریه‌های غیر مشهور می‌باشند. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی به بررسی 24 سناریوی فقهی مختلف در زمینه رابطه مالیات‌های اسلامی و متعارف از نظر تقدم-تاخر و جانشین-مکمل‌بودن و همچنین نظریات فقهی شمول زکات و ظرفیت‌های بهره‌مندی از آن می‌پردازد. بر اساس نتایج پژوهش، تنها در 7 سناریو امکان بهره‌گیری از زکات در نظام‌سازی وجود دارد. از میان این 7 سناریو، در 3 مورد، امکان اصالت دادن به زکات و مکمل بودن مالیات‌های متعارف در پرتو وجوب زکات پول، زکات مال‌التجاره و شمول خمس در زکات وجود دارد. در 4 سناریو نیز صرفاً با تعیین موارد مشمول زکات، حسب نظر حاکم جامعۀ اسلامی امکان نظام‌سازی زکات وجود دارد. در مورد 4 سناریوی اخیر «نظریۀ یکسانی» مطرح شده است.