تحول مفهوم مردم، از رعیت تا جمعیت؛ نخستین گام‌ها در راستای جهانی شدن در عصر قاجار

در این مقاله به بررسیِ تحول  در نسبت میان حاکمان و مردم در ایران می­پردازیم. پیش از سدۀ نوزدهم میلادی، مراودۀ اخلاقی مبتنی بر عدل، غالب­ترین خصلت عرصۀ سیاست و حکمرانیِ ایرانی بود؛از این منظر، مردم حکومت­شده­گانی­اند که هویت­یابیِ سیاسیِ آنان تنها در دایرۀ کردار شاهان یا حکومت­گران امکان­پذیر می­شد. کنش سیاسی کنشی صرفاً شاهانه و به تبع عادلانه بود و مردم در منزلت رعیّت، صرفاً موضوع کردارهای حاکمان خود بودند؛در این جهان­بینیِ سیاسی، شاه راعیِ اعظم است که لطف خود را همچون رسالتی اخلاقی که ذیل لطف و ارادۀ اخلاقی خداوند قرار دارد، بر رعیّت اِعمال می­کند. این، نگاهِ غالب در سنت نظری و عملیِ اجتماعی و سیاسیِ ایران بود. در طول سده­ی 13ق/ 19م، گونه­ای دیگر از اِعمال قدرت به­تدریج نمایان شد که متاثر از تحولاتِ نوین مغرب­زمین، اسلوب حکومت­گریِ ایرانی را نسبتاً (مسامحتاً) دستخوش تغییر ساخت. تغییری که نسبت میان حاکم و مردم را وارونه کرد و دربردارنده­ی نگاهی شد که متضمن مشارکت و مداخلتِ رعیّت در مقام مردم یا جمعیت (اگر نگوییم شهروند) شد.