رهیافتی نظری در بررسی روابط دنیای اسلام و غرب در عصر جهانی شدن

فرآیند جهانی شدن که از دل مدرنیته و مدرنیزاسیون متاخر بیرون آمد، تاثیرات مهمی بر جنبش‌های هویتی معاصر گذاشت. مدرنیزاسیون در ابتدا ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع سنتی را دستخوش تخریب و نوسازی قرار می‌داد و در دوران متاخرتر با گسترش امکانات ارتباطی و اطلاعاتی در فرآیند جهانی شدن، هویت‌های خاص‌گرایانه‌ی فراملّی و فروملّی را تقویت می‌کند. ظهور پدیده‌ی بنیادگرایی دینی در کشورهای اسلامی در واکنشی هویت‌خواهانه به موج نوسازی و مدرنیزاسیون در این کشورها از تحولات مهم قرن حاضر به شمار می‌آید. افول ایده‌های هویت‌خواه پان‌عربیسم و ناصریسم در طول دهه‌های 60 و 70 م. فرصتی تاریخی برای جنبش‌های اسلامی فراهم آورد تا بتوانند ایده‌های خود برای زندگی در عرصه‌ی عمومی را به گونه‌ی آلترناتیوی زنده معرفی کنند. چالش این گروه‌ها از سوی استبدادهای داخلی بود و از سوی دیگر نزاع با ایده‌های تجددخواهانه‌ی غربی در زندگی فردی و جمعی. هم‌زمان با نیروگرفتن این جنبش‌ها چالش و نزاع اسلام‌گرایی با غرب نیز بیشتر آشکار می‌شد، تا جایی که اکنون بسیاری از بحران‌ها و مسایل منطقه‌ای و بین‌المللی را می‌بایست ذیل چگونگی روابط اسلام و غرب سنجید. در این مقاله به دنبال دستیابی به رهیافتی به منظور شناخت و بررسی زمینه‌های فرهنگی و رویکردهای نظری در تحلیل روابط اسلام و غرب به عنوان دو حوزه‌ی تمدنی و فرهنگی بوده‌ایم. در این پژوهش ضمن ذکر چارچوبی مفهومی در بررسی دیدگاه‌های متقابل اسلامی و غربی، طیفی از دیدگاه‌ها و نظریات را بر محور روابط ذهنی و عملی «غرب» و «اسلام» در دو قطب «تعامل» و «تقابل» را دسته‌بندی کرده‌ایم: «تقابل گرایان» و «سازش گرایان» غربی و «بنیادگرایان تقابل‌گرا» و «میانه‌روهای سازش‌گرا»ی اسلامی. با بررسی این چهار قطب از نظریات و توجه به متغیرهای موثر محیطی و فرهنگی، چارچوبی برای ارزیابی و تحلیل چگونگی و آینده‌ی روابط «غرب» و «اسلام» به دست می‌دهیم.