اقتراح بیتی از دیوان حافظ

از پر­بسامدترین موضوعات مطرح در دیوان حافظ، تقابل برخی عناوین و اصطلاحات و شخصیت‌ها است که حافظ به روش­های گوناگون با آن­ها مضمون‌آفرینی می­کند. او در این مسیر، از تامّل برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج نیز برای تبیین چنین تقابل­هایی، بهره می­برد. یکی از ابیات درخور تامل­ از این دست، بیتِ «تا چه بـازی رخ نمـاید بیدقی خواهیم راند / عرصه شطرنج رندان را مجال شاه نیست»، است. با نگاهی مختصر به شرح­های دیوان حافظ روشن می­شود که «هر کسی از ظن خود» درباره این بیت بحث‌برانگیز اظهار نظر کرده­ است و اغلب حافظ‌پژوهان، بیت را از منظر بازی شطرنج و موقعیت مهره­های آن مورد مداقّه قرار نداده­اند. این مقاله نخست، در پی اثبات این موضوع است که اراده ذهنی خواجه از ایراد «رخ» و «بیدق» با توجه به ایهام تناسب و استخدام در واژه «شاه»، همان «زاهد» و «سالک» است. در مرحله بعد نیز بررسی شرح­های معتبر درباره بیت مطمح نظر خواهد بود.