حکایات مشایخ در منظومه‌های صوفیانه فارسی

ادبیات صوفیه در دو صورت منثور و منظوم آن، بخشی بزرگ و مهم از ادبیات فارسی است با گونه‌ها و زیرگونه‌های متنوعی چون دستینه‌ها و آثار منثور و منظوم تعلیمی و نیز آثار خلاقه‌ای که گزارش‌گر لحظات شور و اشراق صوفی در زبانی غنایی یا رمزی(سمبلیک) است. یکی از مواد اصلی و مشترک در میان تقریباً تمامی این انواع گوناگون، نقل «حکایات» و «اقوال» مشایخ صوفی است. این پژوهش کوششی است برای ارائۀ تصویری دقیق و مستند از کمّ و کیفِ بازتابِ «حکایات» (و نه اقوالِ) مشایخ صوفی در مهم‌ترین ‌منظومه‌های تعلیمی صوفیانۀ فارسی شامل حدیقه‎الحقیقۀ سنایی، مثنوی معنوی مولانا، و هفت‌اورنگ جامی. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد از مجموع 300 حکایت منقول در مجموع این آثار، گذشته از حکایات منسوب به پیران ناشناس (47 حکایت)، که بالاترین میزان حکایات را تشکیل می‌دهد، بیشترین حکایت‌ها به‌ترتیب مربوط به بایزید(با 24مورد)، ابوسعید ابوالخیر(با 21 مورد) و شبلی(با 20 حکایت) است. همچنین حدود یک‌چهارم از مجموع کل حکایات، «حکایات کرامات»اند و مضمون بقیۀ حکایات، تعلیم معارف و مفاهیم صوفیانه است. گفتنی است در نگاهی تاریخی و تطبیقی، به‌روشنی‌می‌توان افزایش توجه به نقل حکایاتِ کرامات را در فاصلۀ سنایی تا مولانا دید؛ چنان‌که در حدیقه‌الحقیقه، هیچ حکایت کرامتی نقل نشده اما از میان 26 حکایت منقول در دفاتر ششگانۀ مثنوی مولانا، 15 حکایت، (یعنی حدود 60درصد حکایات) کرامت‌محور است. درنهایت نیز می‌توان مجموع منظومه‌های صوفیانۀ فارسی را در مقایسه با انواعی همچون تذکره‌ها و اولیانامه‌ها و نیز عده‌ای از دستینه‌های کهن عربی، برخوردار از توجه کمتری به حکایات کرامات تلقی کرد.

anecdotes of elders in persian sufi poems

anecdotes of elders in persian sufi poems sufi literature in its two forms, prose and verse, especially between the 6th and 9th centuries a.h., is a large and important part of persian literature with various types and subtypes such as edicts and didactic works of prose and verse, as well as works that report moments of passion and sufi illumination is in a lyrical or symbolic language. one of the main and common materials among almost all these different types, although with different levels and frequency among the types, is the narration of stories and sayings of sufi sheikhs. this research is an attempt to present a detailed and documented picture of the quality and quantity of the reflection of the stories (and not the sayings) of the sufi sheikhs in the most important persian sufi educational systems, including hadiqat al-haqiqa sanâ’i, attâr’s poems including elâhinâma, asrârnâmeh, and manteq al-tayr and mosibat-nâme, the six books of mowlânâ’s masnaviye maʾnavi, and jâmi’s haft-orang. the results of this research show that out of the total of 300 stories narrated in these works, apart from the stories attributed to the unknown elders (47 stories), which constitute the highest amount of stories, the most stories are related to bâ yazid (with 24 cases), abu saʾid abul xair (with 21 cases) and šebli (with 20 anecdotes). also, about a quarter of all the stories are karâmat stories and the theme of the rest of the stories is the teaching of sufi knowledge and concepts. it is worth mentioning that in a historical and comparative perspective, it is clear to see the increase in attention to the narration of karâmat stories between sanâʾi and rumi; as in hadiqat al-haqiqat, there are no honorable stories, but among the 26 stories narrated in the six books of mowlânâ’s masnavi, 15 stories (that is, about 60 percent of the stories) are about honor. finally, it is possible to consider the totality of persian sufi poems as having less attention to stories of virtues compared to types such as tazkirats and hagiographies as well as some ancient arabic short books.