بازی‌های هنری با نام‌واژه‌ها؛ تاملی در یکی از ویژگی‌های سبکی نظامی

بازی‌های هنری با واژه‌ها یکی از نقاط ثقل جمال‌شناسی شعر نظامی است. بخش چشمگیری از این بازی‌های هنری در خمسه با نام‌ شخصیت‌های داستانی صورت گرفته است. نظامی با چهل‌ویک نام‌واژه‌ در مجموع حدود چهار صد بار، بازی ‌هنری ترتیب داده‌ است. بیشترین تعداد بازی‌ها با نام‌های شیرین، شکر، ماهان، شبدیز، گور (بهرام) و لیلی انجام ‌شده‌ است. ایهام تناسب، جناس تام، جناس زائد، تکرار، ایهام، جناس اشتقاق و شبه‌اشتقاق، جناس لاحق و جناس اختلاف در مصوت بلند (به ترتیب از بیشترین به کمترین) آرایه‌های ادبی‌ای هستند که نظامی با بهره‌گیری از آنها بازی‌هایی هنری با نام‌واژه‌ها راه‌ انداخته است. این تحقیق که به روش تحلیل محتوا صورت‌ گرفته است می‌کوشد تا ظرافت‌های رفتار نظامی را با نام‌واژه‌ها بررسی نماید و از این طریق، جلوه‌ای از هنر و توانایی‌های او را آشکار ‌سازد. ‌نظامی علاوه بر آفرینش زیبایی‌های شاعرانه، اهداف دیگری را نیز از بازی‌های هنری با نام‌واژه شخصیت‌‌های داستانی دنبال می‌کند. تقویت فضای داستانی و نقب زدن به درون شخصیت‌ها و جلب توجه مخاطب به رفتار آنها برخی از مقاصدی است که نظامی در این هنرنمایی‌ها بدان‌ها می‌اندیشیده است. هر چند ظاهر امر چنین نشان می‌دهد که شاعر در بسیاری از موارد، آگاهانه با نام‌واژه‌ها بازی کرده است اما گاه این شگرد، چنان طبیعی و خوش افتاده است که خواننده بدون تامل مضاعف به آن پی نمی‌بَرَد. بسامد بالای بازی‌های شاعرانه با نام‌واژه‌ها، یکی از ویژگی‌های برجسته سبکی را در داستان‌سرایی نظامی رقم زده است.

Artistic games with word names; Reflections on one of Nizami’s stylistic features

Artistic games with words form the central part of Nizami’s aesthetic. The major share of these games are played in Khamsa with the name of fictional characters. With the help of 41 word names, Nizami has performed 400 cases of artistic games. Most items of games have been conducted with Shirin, Shekar, Mahan, Shabdiz, Goor (Bahram) and Leili. Nizami employed literary arrays such as proportion ambiguity, total pun, partial pun, repetition, derivation pun, pseudoderivation pun, redundant pun, subsequent pun, and difference pun in long vowels (from the most to the least) to run artistic games. Shedding light on these games would reveal the essence of Nizami’s art and power. In addition to artistic aesthetics, the poet has followed other objectives too. For instance, with the help of these games, he has supported fictional atmosphere to attract the attention of his readers. Apparently, the poet has deliberately played with the word names, but in some cases the game has been so appropriately that the reader takes it as granted. The high frequency of games with word names is the major stylistic feature of Nizami’s works.