پدیده فضا در اسکان غیررسمی؛ تجربه زیسته گروه‌های اجتماعی-معیشتی (نمونه مورد مطالعه: بازار امام‌ حسن‌ مجتبی، نسیم‌شهر، استان تهران ؛ 1395- 1365)

هدف این مقاله ادراک پویایی گروه های اجتماعی_معیشتی در سکونتگاه‌های‌ غیررسمی در پیوند متقابل با فضای اجتماعی_کالبدی آنهاست. در پژوهش‌های انجام شده در باره این محدوده‌‌ها‌ رویکرد آسیب‌شناسی ‌اجتماعی و روش‌های‌ پیمایشی_کمی غلبه دارد. از این رو آگاهی از توان‌ها و چگونگی عاملیت ساکنان در مواجهه با موانع ساختاری اندک است. در طی چهار دهه گذشته، این گروه‌های اجتماعی پس از مهاجرت به این سکونتگاه‌ها، به سامان دادن زندگی روزمره خود پرداخته‌‌ و فضای‌ محروم از امکانات اولیه را به فرصتی برای ارتباط با بازار و ارتقای معیشت‌ خود تبدیل کرده‌اند. محدوده مکانی این پژوهش هسته مرکزی نسیم‌شهر است که در سال 1375 با نام شهر اکبرآباد در سرشماری ثبت شده است. این شهر که با دسترسی مناسب در 15 کیلومتری غرب کلانشهر تهران واقع است، به دلیل متوسط نرخ رشد جمعیت بیش از41 درصد در 1375-1355 و داشتن پیشینه مطالعاتی در مقایسه با 11 سکونتگاه غیررسمی در منطقه شهری تهران برای مورد پژوهی انتخاب شد. این بررسی با رویکرد نظری پدیدارشناسی و طرح ریزی تجربی مبتنی بر تلفیقی از روش‌های کیفی شامل مشاهده، مصاحبه‌های عمیق و بررسی‌های اسنادی انجام شد. داده‌های ثانویه برای تدقیق بررسی‌های انجام شده، شامل عکس‌های هوایی از مراحل گسترش اکبرآباد و فضاهای شهری مردم ساخت طی سال‌های 1356 تا 1381، مصاحبه‌ با مطلعین کلیدی در باره تاریخ مالکیت و آمار سرشماری کارگاه‌های سال 1381 مرکز آمار ایران و 1400 اتاق اصناف شهرستان بهارستان است. یافته‌ها نشان می‌دهد که گروه‌های معیشتی بازارهای متمایز و مستقلی را در ارتباط با فضای اجتماعی_ کالبدی اکبرآباد شکل داده‌اند. از جمله این بازارها تولید و دوزندگی لباس مرتبط با صنعت پوشاک است که از ابتدای دهه 1370 از تفکیک واحدهای مسکونی در اطراف معابر و استفاده از فضای سرپناه شکل گرفت. در سال 1400 حدود پنج هزار و 800  نفر در 800 کارگاه‌ رسمی ثبت شده و در حال ثبت فعالند که با احتساب بخش غیررسمی نزدیک به 15 تا 18 هزار نفر را در بر می‌گیرد. درک پدیده فضا در نسیم‌شهر(اکبرآباد) بدون شناخت ساز و کار معیشت امکان‌پذیر نیست. پویایی‌اجتماعی نسیم‌شهر(اکبرآباد) حاصل در هم تنیدگی و ارتباط متقابل گروه‌های اجتماعی_معیشتی ساکن با فضای منعطف غیررسمی‌ در اکبرآباد است. این ارتباط و تعامل با بازار تهران امید دستیابی گروه اجتماعی_معیشتی تولید لباس را به پایداری درون‌گروهی تقویت کرده است.

the phenomenon of space in informal settlements(case study: the lived experience of imam hassan mojtaba bazaar in nasimshahr (1986- 2016))

introductionaccording to official documents, the population of informal settlements in the country has increased to more than twice as much in the ten years between 2003 and 2013, from 4.5 million to 12 million. there have been many studies on this urban phenomenon in the country that have influenced government policies and plans, ranging from destruction of the settlements to their reorganization. these studies have investigated the causes and factors concerning the formation of these settlements mainly with quantitative and sometimes with qualitative research methods, indicating social harms and assessing the needs for services. however, many of these studies have relied on outdated existing theories and inherent pre-judgements. this research attempts to understand the dynamics of resident social groups with respect to the informal urban spaces of these settlements. this aim is pursued through attempts to learn about the residents’ ability to overcome urban poverty and the ways they organize their daily lives, given the shortcomings of the research methodology.the purpose of this study is to understand the phenomenon of space from the perspective of the lived experience of the inhabitants of informal settlements and to answer the central question of how this has shaped the lives of those who live there.theoretical frameworkthe theoretical approach of this phenomenological research and its empirical planning are qualitative. this approach has made it possible to understand the phenomenon under investigation from the perspective of the lived experience of the residents and has helped develop the methods of observation, enquiry, narrative analysis, and theme extraction. theories are considered as a tool for analysis of the findings of this research and support the narratives for understanding and reflecting the dynamics of social-livelihood groups with respect to the informal urban space of akbar abad, iran. in line with this approach, beyond the physical geography of the place, this research investigates the lived fabric considering the symbolic meanings and importance of places, as reflected in the theoretical writings of human geographers and urbanists such as massey (1994). accordingly, the reciprocal interaction between the built environment, social space, and actors’ agency, with imagined, lived, and perceived spaces, results in the construction of new lived and perceived spaces.methodologymost of the previous studies have been conducted through survey questionnaires and are not profound enough to identify the relationship between residents and where they live. therefore, based on the phenomenological theoretical framework on informal settlements, the research design involved qualitative methods of data collection, including in-depth semi-structured interviews, participatory observation, and purposeful sampling. the subject of the case study was nasimshahr (akbarabad), 15 km southeast of tehran. the researcher lived in this city for a while and came to a general understanding of the relationship between space and the inhabitants’ lives. the observations, interviews, and sampling were carried out at three spatial levels. these included nasimshahr as the first level, the area within this city named akbarabad as the middle level, and the urban space of imam hassan mojtaba bazaar (known as kooche tolidi (‘manufacturers’ alley’)) as the micro level. the socio-economic group of clothing producers was chosen as the unit of analysis. the data obtained on the residents’ lived experience were combined with available census data. a one-year intermittent residency within the scope of the study area provided the researcher with an opportunity to get closer to the social group of interest, and a different understanding of the presuppositions concerning the subject was formed through participatory observation.results and discussion